Akcja wielu znanych dzieł literackich toczy się w różnych miejscach – miastach, zamkach, urzędach, a jednym z najczęściej wykorzystywanych motywów jest wieś. Tereny wiejskie są szczególnie mocno obecne w literaturze polskiej. Pisarze często obrazowali wieś na różne sposoby – czasami jako miejsce dostatnie, sielskie i szczęśliwe, czasami jednak opisywane było jako symbol biedy, nieszczęścia i ciągłej walki o przetrwanie. Wieś obecna jest jako motyw w literaturze już od czasów starożytnych, dzięki czemu prześledzić można, jak zmieniał się jej obraz i postrzeganie przez społeczeństwo.
Żywot człowieka poczciwego – Mikołaj Rej
Dzieło zostało podzielone na trzy księgi i opowiada o życiu ludzkim i etapach, które się na nie składają – od młodości aż po starość. Rej zawarł w swoim tekście wzorce, którymi powinien się kierować każdy, kto chce żyć dobrze i uczciwie. Jako miejsce zamieszkania takiego człowieka wskazana została wieś – miejsce pełne szczęścia i stabilizacji. Wieś przedstawiona jest jako miejsce spokojne, pozwalające człowiekowi na rozwój i gdzie można odczuć pełnię szczęścia.
Utwór Reja jest właściwie apoteozą życia na wsi, pochwałą spokoju, stabilizacji i przyjemności, jakiej zażywa człowiek, mieszkający na terenach wiejskich. Rej zaznaczył także, że życie na wsi to życie w zgodzie z naturą i pogodzenie się z wieloma jej aspektami, takimi jak przemijanie i śmierć. Są to bowiem rzeczy naturalne, do których mieszkaniec wsi powinien być przyzwyczajony.
Obserwowanie cyklu przyrody, która budzi się do życia i zamiera może sprowokować człowieka do refleksji na temat tego, jak wygląda ludzkie życie i jak na nie wpływa przemijanie. Dodatkowo Rej uświadamia swoich czytelników, że natura hojnie obdarza mieszkańców wsi swoimi darami, ale są one także wynikiem ich ciężkiej pracy. Wieś jest więc w tym dziele przedstawiona jako miejsce, w którym ludzie są szczęśliwi, a życie jest dobre.
Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz
W Panu Tadeuszu wieś jest ukazana na przykładzie dworku w Soplicowie. Autor zobrazował ją w sposób, który idealizuje życie na wsi. Dworek i wszystkie należące do niego tereny są zadbane i uporządkowane, a sama zaś praca na wsi przypomina bardziej romantyczną rozrywkę, niż ciężki obowiązek. Wieś jest więc miejscem idyllicznym, przypominającym wręcz arkadię, dba się tam o polskie tradycje, a gospodarze są dobrymi patriotami.
Jest to więc obraz wsi idealnej, którą zamieszkują dobrzy i pracowici ludzie. Wpisuje się ona w stworzony przez Mickiewicza obraz Litwy, jaką zapamiętał on z dzieciństwa, w apoteozę utraconego kraju lat dziecinnych. Wieś Mickiewicza opisywana jest jako pełna niezwykłych, pięknych krajobrazów, które poruszają duszę człowieka. Nie opisuje on ciężkiej pracy chłopów na roli, tylko obyczaje i szlacheckie przyjemności. Okoliczne tereny obfitują także w zwierzynę, zioła, owoce, grzyby i inne dary natury, które pojawiają się nieomal jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki.
Wieś jest więc w „Panu Tadeuszu” miejscem szczęśliwym i dostatnim. Przypomina ona jednak bardziej baśniową krainę czy obraz marzenia, aniżeli prawdziwe miejsce, w którym żyją ciężko pracujący mieszkańcy wsi.
Chłopi – Władysław Reymont
Jednym z najbardziej znanych obrazów polskiej wsi jest powieść „Chłopi” Władysława Reymonta. Autor ukazał wiejską społeczność wsi Lipce na przestrzeni czterech pór roku, zaczynając od jesieni. Jest to obraz wsi, w której każdy ciężko pracuje na swoje utrzymanie, a niewłaściwe zachowanie czy odstępstwo od panujących w społeczności zasad jest surowo karane, tak jak miało to miejsce w przypadku Jagny.
Chłopi są zżyci z naturą, żyją z nią w harmonii, a przyroda określa całe ich życie oraz jego rytm. Każda pora roku oznacza inne prace, które trzeba wykonać w obejściu. Wiosna to czas siania, lato to żniwa, natomiast jesienią wszyscy przygotowują się do nadchodzącej zimy. Natura ma więc kluczowe znaczenie dla mieszkańców wsi. Pod względem duchowym autorytetem na wsi jest ksiądz, a mieszkańcy kierują się zasadami chrześcijaństwa.
Z drugiej strony chłopi przedstawiani się jako osoby porywcze, kierujące się swoim materialnym dobrem, niewykształcone i wrogo odnoszące się do obcych. „Chłopi” są więc kompleksowym obrazem polskiej wsi, ze wszystkimi jej zaletami i wadami. Opisana jest ona w sposób naturalistyczny, co sprawia, że jest to portret bardzo bliski temu, jak naprawdę taka wieś mogła w swoim czasie wyglądać.
Wesele – Stanisław Wyspiański
W „Weselu” Wyspiańskiego wieś i społeczność chłopska przedstawione są z perspektywy inteligenta, który zachwyca się ludowością i folklorem. Dramat ten powstał w czasie ludomanii, gdy przedstawiciele inteligencji zaczęli zachwycać się polską wsią, jej obyczajowością i tradycjami. Popularne były wówczas małżeństwa między przedstawicielami tych dwóch środowisk, tak jak miało to miejsce w przypadku Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny. Ich wesele było dla Wyspiańskiego inspiracją przy tworzeniu dramatu. Zalety, którymi cechowała się wieś w dziele to zdrowie, siła i prostota, cenił on także ich bliski związek z naturą. Jednak zachwyt wsią, którego doświadczali pisarze Młodej Polski, nie zawsze oznaczał jej zrozumienie.
Motyw wsi w innych dziełach
Motyw wsi pojawia się także w wielu innych tekstach literackich:
- Georgiki Wergiliusza – już w starożytności powstawały dzieła, w których opisywano zalety życia na wsi. Wergiliusz stworzył pochwałę takiego sposobu życia.
- Satyra na leniwych chłopów – opis buntu chłopów wobec panów, ze względu na zwiększenie się obowiązków tych pierwszych dla tych drugich
- Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego – to pochwała wiejskiego życia oraz osiągnięcia harmonii z naturą przez ludzi, którzy żyją na terenach wiejskich.
- Żeńcy Szymona Szymonowica – dzieło przedstawia problematykę ucisku chłopów żyjących na wsi.
- Ballady i romanse Adama Mickiewicza – autor sięgnął do wiejskich opowieści, folkloru i ludowości, gdy tworzył swoje ballady.
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – jest to opis i pochwała życia na wsi, pełnego pracy i prostoty. Mieszkańcy wsi są tutaj porównani do osób zamieszkujących dworek szlachecki.
- Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – idylliczne życie w wiejskim dworku możliwe jest tylko dzięki wyzyskiwaniu chłopów oraz komorników, pracujących dla jego mieszkańców.
- Kamień na kamieniu Wiesława Myśliwskiego – to powieść o tym, jak wygląda życie i mentalność chłopa.