W realizmie chodzi o to, by pokazywać świat przedstawiony jako możliwie najbardziej zbliżony do rzeczywistości. Stanowi to przeciwieństwo romantycznego rozumienia sztuki. Ten nurt charakterystyczny jest zwłaszcza dla epoki pozytywizmu.
Realizm – główne cechy nurtu literackiego
W realistycznym opisie miało nie być subiektywizmu – rzeczywistość miała być odzwierciedlona taka, jaka jest. Nie ma mowy o żadnym upiększaniu, upudrowaniu rzeczywistości. Miała być ona przedstawiona bez żadnych wyraźnych zmian – literatura miała być bowiem lustrem codzienności, miała oddawać jej prawdę.
Realizm odrzuca wszelką fantastykę, fikcję. W odróżnieniu od romantycznych klisz, bohater realistyczny nie ma wielkiego wpływu na rzeczywistość – może jedynie zmieniać ją mozolnie, za pomocą małych czynów, a nie wielkich poświęceń. Światem przedstawionym rządzić musiała zasada prawdopodobieństwa.
W powieściach realistycznych bardzo ważne było tło wydarzeń – zazwyczaj szczegółowo zarysowane; czas i miejsce powieści realistycznej były jak najbardziej konkretne. W powieści realistycznej występuje najczęściej narracja trzecioosobowa i narrator wszechwiedzący, choć są od tego wyjątki. W powieści tej zazwyczaj znaleźć możemy rozbudowany życiorys danego istotnego bohatera. Powieść realistyczna przedstawiała zwykłych ludzi, z ich codziennymi troskami. Ważny był tutaj rys psychologiczny, głęboka analiza tego, co dzieje się w psychice bohaterów.
Pisarze realistyczni zrywali z obrazem wielkiego artysty, dekadenckiego „pana chmur”. Przyrównywali oni raczej swoją pracę – bo tworzenie nazywali pracą – do działalności naukowej. W końcu byli oni sumiennymi badaczami i diagnostami rzeczywistości. Ważne było dla nich poruszanie tematów niełatwych, niekomfortowych.
Czołowi przedstawiciele realizmu
Dickens
Charles Dickens (1812-1870) to pisarz angielski, tworzący powieści społeczno-obyczajowe. Niektóre z jego powieści są typowymi przykładami powieści realistycznych. Dickens najbardziej znany jest z takich książek jak „Opowieść wigilijna” czy „Oliver Twist”. W Dickensowskich powieściach przedstawione są często losy niższej warstwy społecznej, naświetlone są problemy takie jak bieda czy kalectwo.
Powieścią realistyczną jest z pewnością „Klub Pickwicka”. Ta powieść mieści w sobie różne konwencje, takie satyra, farsa czy romans. Książka traktuje o podróży po Anglii pana Pickwicka – dobrotliwego jegomościa – oraz jego dziwnych przyjaciół. Dzieło jest zarazem obyczajowe, jak i humorystyczne – nie obce są pisarzowi ironia i sarkazm.
Tołstoj
Lew Nikołajewicz Tołstoj (1828-1910) jest rosyjskim prozaikiem i myślicielem. Jego najbardziej znane dzieła to „Anna Karenina” oraz „Wojna i pokój”. Pisarz wywarł ogromny wpływ na literaturę światową. Umiał on w genialny sposób prześledzić całościowo losy człowieka, dzięki czemu portrety psychologiczne jego postaci uznać można za wybitne.
„Wojna i pokój” ma bez wątpienia cechy powieści realistycznej. Tło historyczne – Cesarstwo Rosyjskie w czasach wojen napoleońskich – zostało przedstawione nad wyraz wiernie. Tołstoj nie zatrzymuje się jednak na samym opisie, w swoje powieści wplata też różne wątki, które można uznać za filozoficzne – np. koncepcję fatalizmu historycznego. Wielość bohaterów i ich rozbudowane życiorysy jednoznacznie wskazują na to, że jest to pisane w nurcie realizmu.
Prus
Bolesław Prus (1847-1912) – a właściwie Aleksander Głowacki – to polski powieściopisarz i publicysta, autor takich dzieł jak „Lalka”, „Faraon”, „Antek” i „Kamizelka”.
„Lalka” to powieść realistyczna. Wskazuje na to już samo opisanie Warszawy – tak wiernie, jak tylko się da. Pisarz przy tym nie ucieka od widoków brzydkich, ani od osób z tzw. marginesu społecznego. Portrety psychologiczne bohaterów są naprawdę bogate. Książka opowiada o losach Stanisława Wokulskiego i jego niespełnionej miłości do Izabeli Łęckiej. Wokulskiego można określić angielskim terminem „self-made man” – gdyż sam zapracował na swoją pozycję. Małymi krokami, w duchu pozytywistycznym, chce zmieniać świat na lepsze. W powieści mamy przedstawione różne postacie – zarówno z wyższych, jak i z niższych sfer.