W artykule zostały przedstawione początki i charakterystyka dekadentyzmu – jako epoki w klimacie schyłkowej, z wyraźnym kultem artysty. Następnie przywołane zostały utwory takich poetów jak Baudelaire, Verlaine oraz Przerwa-Tetmajer.
Dekadentyzm – charakterystyka
Dekadentyzm to termin, który określa tendencje występujące w 2. połowie XIX oraz w początkach XX w. Miało wtedy miejsce przekonanie o głębokim kryzysie tradycyjnych form europejskiej kultury. Dekadentyzm inaczej zwany jest fin de siècle. Nurt ten silnie oddziałał na literaturę okresu Młodej Polski.
Po raz pierwszy termin ten użyty był we Francji przez Théophile Gautiera w przedmowie do zbioru „Kwiaty zła” Charlesa Baudelaire. Potem rozprzestrzenił się on w całej Europie.
Podłoża dekadentyzmu można szukać w takich zjawiskach jak proces industrializacji i urbanizacji czy kryzys norm społecznych i obyczajów. W tych tendencjach upatrywano rychłego końca kultury Zachodu.
W dekadentyzmie protestowano przeciw typowo mieszczańskim formom zachowania. Panował kult artysty i czystej sztuki, „sztuki dla sztuki”. Jednocześnie dekadenci odczuwali poczucie beznadziejności, bezcelowości buntu, bezsilności. Można uznać, że te stany były dla nich w jakiś sposób fascynujące.
Dla dekadentów wszystkie rodzaje sztuki przechodziły swój schyłek – wszystkie pomysły zostały wyczerpane, artystycznie już nic nowego nie dało się powiedzieć.
W dekadentyzmie panowała moda na pesymistyczną filozofię Schopenhauera, a także na myśl Nietzschego. Nietzscheańskie hasło „Bóg nie żyje” doskonale korespondowało z nastrojami fin de siècle.
W omawianej epoce panowała niechęć do wszelkiego rodzaju idei pozytywistycznych. Ład, jaki miał charakteryzować poprzednią epokę, był zdaniem dekadentów jedynie pozorem.
Przedstawiciele dekadentyzmu
Baudelaire
Charles Pierre Baudelaire (1821-1867) to francuski poeta, prekursor symbolizmu, jak I całej nowoczesnej poezji XX wieku. Najbardziej znany zbiór wierszy tego poety to „Kwiaty zła”.
W zbiorze tym występuje wiersz „Albatros”, w którym znaleźć można doskonałą definicję artysty dekadenckiego: „Poeta jest podobny do tego chmur pana, / Który burze wyzywa, który drwi z łucznika; / Zaledwie gruntu ziemi stopą swą dotyka, / Wnet chodzić przeszkadzają mu skrzydła tytana.”. Poeta to zatem „pan chmur”, wznosi się ponad tym, co doczesne, jednocześnie nie będąc zdolnym do prowadzenia zwyczajnej egzystencji.
Warto zwrócić uwagę na utwór „Hymn do piękna”. Podmiot liryczny nie wie, czy piękno to „Bóg, Szatan, Anioł czy syrena zwodna”. W wierszu pada taka strofa, ukazująca kondycję człowieka, porażonego przez piękno: „Jednodniowy gość ziemi — śmiertelnik olśniony — / Płonie w twych żarach, mówiąc: «Świeć się ogniu jasny!» / Nad drogim ciałem w dreszczach miłości schylony, / Jest on jak konający, co kopie grób własny.”.
Poezję Baudelaire zaliczyć należy do poromantycznej – zbiegły się w niej idee Parnasu, romantyzmu oraz prekursorstwo symbolizmu.
Verlaine
Paul Marie Verlaine (1844-1896) to poeta francuski, jeden z prekursorów impresjonizmu i symbolizmu w literaturze. Tematyka jego wierszy rozpościera się pomiędzy skrajnościami: erotyką a pobożnością. Utwory Verlaine doskonale ukazują kondycję dekadenta.
Utwór „Niemoc” tego poety zaczyna się słowami: „Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania, / Które, patrząc, jak idą Barbarzyńce białe, / Układa akrostychy wytworne, niedbałe, / Stylem złotym, gdzie niemoc sennych słońc się słania.” W tym wierszu występuje wyraźne poczucie schyłkowości, a także nudy, bezczynności: „Duszy, samiutkiej, mdło aż, w nudzie, co ochłania.”. W utworze tym znajdują się bardzo znaczące dla dekadentyzmu słowa: „Wszystko, wszystko wypite! zjedzone! – Cóż dalej?”. Wiersz ten doskonale opisuje poczucie pewnej stagnacji, niemocy twórczej i życiowej – w końcu wszystko już się skończyło, można tylko rzucać w przestrzeń: „Cóż dalej?”.
Przerwa-Tetmajer
Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940) to poeta i pisarz młodopolski. Jego wiersze to silny głos w polskim nurcie dekadentyzmu.
Wiersz „Koniec wieku XIX” opisuje doskonale klimat fin de siècle. Kończy się on słynną strofą: „Cóż więc jest? Co zostało nam, co wszystko wiemy, / dla których żadna z dawnych wiar już nie wystarcza? / Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza, / człowiecze z końca wieku?… Głowę zwiesił niemy.”.
Wiersz „Eviva l’arte!” wychwala istnienie sztuki: „I chociaż życie nasze nic nie warte: Eviva l’arte!”. Utwór ustawia wyraźną opozycję między artystami a zwyczajnymi mieszczanami: „Eviva l’arte! Niechaj pasie brzuchy / Nędzny filistrów naród! My artyści, / My, którym często na chleb braknie suchy, / My, do jesiennych tak podobni liści, / I tak wykrzykniem: gdy wszystko nic warte, / Eviva l’arte!”. Wiersz ten przedstawia artystę jako osobę biedną, wręcz nędznika, dla którego jednak największym bogactwem jest możliwość tworzenia. Mimo swej biedy czuje się on lepszy od pospolitych mieszczan.
Dekadentyzm to wspaniała epoka, pełna kontrastów: z jednej strony kult sztuki, z drugiej strony wieszczenie jej upadku; z jednej strony ból egzystencji i poczucie końca, z drugiej – docenianie piękna świata.