“Lalka” Bolesława Prusa to powieść, która powstała w epoce pozytywizmu i przedstawia światopogląd charakterystyczny dla tego okresu, stara się też w pewien sposób rozliczyć z ideami romantyzmu. Wydawana była pierwotnie w odcinkach na łamach “Kuriera Codziennego” od roku 1887, następnie zaś w całości wydano ją w roku 1890 w Warszawie. Powieść ta zawiera w sobie wiele popularnych motywów literackich.
Motyw miłości
Najbardziej rozpoznawalnym, a zarazem przewodnim motywem “Lalki” jest miłość. Główna oś fabuły opiera się bowiem na nieszczęśliwym uczuciu Stanisława Wokulskiego do arystokratki, Izabeli Łęckiej. Wokulski ze wszystkich sił stara się przekonać ją do małżeństwa ze sobą, spłaca nawet długi jej ojca. Izabela jednak gardzi Stanisławem, ponieważ jest on kupcem bez odpowiedniego pochodzenia. Autor pokazuje za pomocą tego motywu, jakim rozczarowaniem jest ideał romantycznej miłości. Jest to więc opowieść o uczuciu nieszczęśliwym skazanym na porażkę i niespełnionym.
Motyw pracy
Ponieważ “Lalka” to powieść pozytywistyczna, to kolejnym ważnym przedstawionym w niej motywem jest więc praca. Pozytywiści traktowali pracę u podstaw jako rozwiązanie problemów społeczeństwa, dzięki któremu możliwe jest odbudowanie Polski. Autor pokazał więc pracę przynoszącą korzyści jednostce, ale także całemu społeczeństwu. Ciężka praca pomogła Wokulskiemu awansować do wyższej klasy społecznej, a wtedy on sam zaczął pomagać innym ciężko pracującym bohaterom. Praca jest więc sposobem na życie, filozofią i przeciwstawiana jest romantycznym mrzonkom i wizjom.
Motyw przyjaźni
W powieści powraca także motyw przyjaźni, który jest zobrazowany na podstawie relacji Wokulskiego z Ignacym Rzeckim. Jest to przyjaźń dojrzała i solidna, oparta na wielu przebytych razem latach i pokonanych problemach. Ignacy Rzecki zawsze wspierał Wokulskiego w jego działaniach, a za to Wokulski dbał o jego samopoczucie, pozwalając mu wykonywać pracę, którą kochał. Prus pokazał w ten sposób siłę takiej relacji i zalety posiadania przyjaciela, który obdarza człowieka zaufaniem i jest mu gotów pomóc w każdej chwili i z każdym problemem. Autor wyraził tak myśl, że każdy człowiek potrzebuje kogoś takiego w swoim życiu.
Motyw miasta
Ważnym motywem “Lalki” Prusa jest także miasto. Miejscem akcji powieści jest przede wszystkim warszawa, a także Paryż. warszawa jest opisana z taką dokładnością i wiernością, że do dziś można ją zwiedzać z “Lalką” w dłoni. Prus ukazał codzienne życie mieszkańców stolicy, nie pomijając przy tym biedniejszych warstw społecznych. Z kolei Paryż pobudza Wokulskiego do refleksji nad sposobem powstawania miasta i nad przypadkowością ludzkich losów. Miasta opisane w powieści wpływają więc znacząco na życie bohaterów oraz ich zachowanie.
Motyw podróży
Wyróżnić w powieści Prusa można także motyw podróży. Główny bohater, Wokulski, spędza w niej wiele swojego życia – najpierw zostaje po powstaniu zesłany na Syberię, później zaś wyjeżdża na wojnę bułgarską, gdzie zbija majątek na handlu. Następnie zaś Wokulski wraca do swojej zniewolonej przez zaborców ojczyzny. Po jakimś czasie wyjeżdża znów, tym razem do Paryża. Wokulski podróżuje także po terenie kraju, nieustannie zmienia swoje miejsce pobytu. Podróże te rozwijają go jako osobę, sprawiają, że staje się bardziej doświadczony lub ma w trakcie nich do spełnienia konkretne założenia – może być to handel, a może być to także uwolnienie się od nieszczęśliwej miłości do Łęckiej.
Motyw samotności
Motyw samotności także dotyka bohaterów “Lalki”. Poczucie osamotnienia towarzyszy przede wszystkim Stanisławowi Wokulskiemu, który ma duszę indywidualisty, na dodatek łączy w sobie dwie epoki – romantyzm i pozytywizm – i do żadnej z nich nie przynależy całkowicie, co wzmaga jego poczucie alienacji od innych. Jest on uznawany za osobę dziwną, do czego przyczynia się jeszcze jego nie określona sytuacja społeczna – pochodzi z uboższej klasy, ale dzięki zgromadzonemu majątkowi może skutecznie konkurować z arystokracją. Niestety wskutek tego awansu nie przynależy on już do klasy, z której się wywodzi, natomiast arystokracja nie akceptuje go w pełni właśnie ze względu na jego korzenie.
Motyw theatrum mundi
Motywem literackim, który również jest widoczny w “Lalce” jest również motyw theatrum mundi – teatru świata, w którym grają wszyscy jej bohaterowie. Ukazana jest ich bezradność wobec przeciwności losu i sił wyższych, które rządzą ich życiem. Muszą się oni także podporządkowywać konwenansom społecznym i obyczajom i dopasowywać do roli, jaką narzuca im ich otoczenie. Kluczową dla tego motywu sceną jest ta, w trakcie której Ignacy Rzecki bawi się marionetkami z wystawy sklepowej, dokładnie tak, jak los bawi się życiem bohaterów powieści.
Motyw cierpienia
Bohaterowie “Lalki” przedstawiają sobą także motyw cierpienia, które im towarzyszy z różnych powodów. Wokulski cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości. Izabela z powodu swojej dumy i pychy, natomiast panią Stawską spotkał okrutny los, który zabrał jej męża, ale nie uczynił jej wdową. Cierpi także całe społeczeństwo ze względu na sytuację kraju oraz z powodu podziału na klasy społeczne, gdzie niektórzy żyją w przepychu, na który nie zapracowali, inni zaś przymierają głodem.