Wallenrodyzm to postawa inspirowana dziełem „Konrad Wallenrod” Mickiewicza. Dla spełnienia pewnych szczytnych idei bohater wallenrodyczny dopuszcza się czynów moralnie dyskusyjnych – używa podstępu czy zdrady, by osiągnąć swoje cele.
Charakterystyka wallenrodyzmu
Wallenrodyzm to postawa charakteryzująca się tym, że dla spełnienia pewnych szczytnych celów człowiek postępować może nieetycznie, może dopuszczać się zdrady i podstępu.
Wzorem tego zachowania był tytułowy bohater powieści poetyckiej Adama Mickiewicza (1798-1855) pt. „Konrad Wallenrod”. Z jednej strony bohater ów chciał wcielać etos rycerski, z drugiej strony – używał podstępu, by działać w imieniu dobra ojczyzny.
Wallenrod, by spełnić swe szczytne idee, przyjmuje inną tożsamość i zostaje samym Wielkim Mistrzem Zakonu Krzyżackiego. Krzyżacy z racji tego przegrywają wojnę z Litwą. Udaje im się zdemaskować zdradę swego Mistrza; w rezultacie skazują go na śmierć. By uniknąć śmierci z rąk Krzyżaków, Wallenrod wypija truciznę. Moralność Mickiewiczowskiego bohatera jest bardzo trudna do oceny – z jednej strony przyświecało mu cały czas dobro jego ojczyzny, Litwy, z drugiej strony dokonywał czynów, które można by określić jako plamiące honor, hańbiące. Metody działań Wallenroda były z pewnością sprzeczne z etyką chrześcijańską – a jednak można uznać go za narodowego bohatera, który ocalił Litwę.
Bohater wallenrodyczny – czyli jaki?
Bohater wallenrodyczny jest więc wewnętrznie rozdarty – można go określić jako bohatera tragicznego. Jednak koniec końców uznaje on spełnienie szczytnej idei za najwyższą wartość – mimo wszelkich kontrowersji etycznych.
Bohatera takiego cechują ponadto takie rzeczy jak indywidualizm, skłonność do refleksji, pewne wyalienowanie. Są to cechy bohatera bajronicznego.
Postać Wallenroda w czasach ukazania się powieści budziła wiele kontrowersji. Jedni uważali, że czyny bohatera były mimo wszystko niedopuszczalne moralnie. Inni zaś bronili Wallenroda, twierdząc, że przyświecały mu wartości uniwersalne.
Wallenrodyzm w literaturze
Konwicki
Tadeusz Konwicki (1926-2015) to polski pisarz, reżyser i scenarzysta.
Jego „Mała apokalipsa” nawiązuje bez wątpienia do wallenrodyzmu. Powieść ta ukazuje w groteskowy sposób realia PRL-u. Jest ona także portretem środowiska opozycyjnego. Główny bohater jest starzejącym się pisarzem. Niegdyś opiewał realizm socjalistyczny, dziś jest po drugiej stronie, po stronie dysydentów. Otrzymuje on od konspiracji propozycję samobójstwa poprzez samospalenie się – na znak protestu przeciw przyłączeniu kraju do Związku Sowieckiego. W przedziwnym jednodniowym spacerze po Warszawie – w poszukiwaniu zapałek – bohater obserwuje miasto świętujące rocznicę powstania PRL-u. Spotyka w trakcie niego bardzo różne osoby. Daje to pewien obraz polskiego podzielonego społeczeństwa. W tym obrazie widzieć można upadek podstawowych wartości. Powieść przede wszystkim przedstawia rozterki głównego bohatera (będącego jednocześnie narratorem). Zakończenie „Małej apokalipsy” jest otwarte.
Tyrmand
Leopold Tyrmand (1920-1985) to pisarz i publicysta polski.
„Zły” to bardzo znana powieść kryminalna Tyrmanda, choć trzeba zaznaczyć, że jest ona mieszanką różnych gatunków: kryminału, romansu, westernu, a także reportażu. Jej akcja dzieje się w Warszawie na początku lat 50. XX wieku. Fabuła rozpoczyna się od serii tajemniczych napadów. Ciekawe, że wszystkimi atakowanymi są osoby, które dopuściły się jakichś przestępstw. Świat warszawskich chuliganów wyrusza na wojnę.
Głównym bohaterem jest tajemniczy Henryk Nowak. Pochodzi on ze zdecydowanie trudnego środowiska warszawskiej Pragi. Postąpił on wiele razy w sposób zły, dręczą go z tego powodu wyrzuty sumienia. Dlatego właśnie postanawia działać w obronie słabszych. Znakiem rozpoznawczym bohatera jest świetliste spojrzenie.
Bohater ten posiada wiele cech bohatera wallenrodycznego – jest zachowania są bardzo dyskusyjne moralnie, z jednej strony bowiem broni słabszych, działa więc w imię pięknej idei, z drugiej strony dopuszcza się on przemocy. Niektóre z jego czynów można pojmować jako jednoznacznie niemoralne. Czy idea go usprawiedliwia? Na to pytanie czytelnik musi odpowiedzieć sobie sam.
Podsumowanie
Konrad Wallenrod to kultowa postać w polskiej literaturze. Czyny bohatera zachęcają czytelnika do refleksji nad jego moralnością i nad tym, czy wzniosłe cele są zawsze usprawiedliwieniem niecnych czynów. Motyw bohatera wallenrodycznego znaleźć można w znanych powieściach, takich jak „Mała apokalipsa” oraz „Zły”.