Bolesław Leśmian to poeta kojarzony z Młodą Polską, tworzył także w dwudziestoleciu międzywojennym. Leśmian już za życia zyskał uznanie, a po śmierci uznano go wręcz za geniusza. Jego utwory były mocno zanurzone w naturze, w filozofii, pełne refleksji i namysłu. Poeta tworzył także przepiękne liryki erotyczne. Leśmiana cechowała oryginalność, zmodernizował gatunek ballady oraz tworzył liczne neologizmy, które doczekały się specjalnej nazwy – leśmianizmy. Utwór “Dusiołek” należy do najbardziej znanych dzieł Leśmiana. Opublikowany został w roku 1920, w tomie pod tytułem “Łąka”.
Dusiołek – analiza utworu i środki stylistyczne
Utwór posługuje się w większości liryką pośrednią, jest to gawęda z perspektywy narratora, opowiadana w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Pojawiają się jednak momenty, gdy podmiot ten zwraca się do głównego bohatera utworu – chłopa Bajdały (“Coć się stało, Bajdało?”). W utworze do głosu dochodzi także sam Bajdała, rozmawiający ze zwierzętami i zwracający się ostatecznie do samego Boga. Leśmian mieszał więc w utworze perspektywy, płynnie przechodząc od wiejskiego gawędziarza do Bajdały.
Utwór jest balladą – synkretycznym gatunkiem, zawierającego w sobie elementy liryki, epiki i dramatu. Swego czasu Leśmian zmodernizował balladę. Wiersz ma regularną budowę, jest stroficzny – podzielono go na jedenaście części. Napisano go siedmio i jedenastozgłoskowcem – pierwsze dwa wersy w każdej strofie mają siedem sylab, pozostałe dwa jedenaście. Pojawiają się parzyste rymy aabb. Leśmian zastosował stylizację i zapożyczył wiele określeń z gwary ludowej używanej przez wiejską ludność.
Artysta zastosował w wierszy liczne środki poetyckie, które ubogaciły jego tekst. Są to przede wszystkim neologizmy, z których był znany – już sam tytuł wiersza – “Dusiołek” – nim jest. Pojawiają się metafory, które w poetycki sposób oddają myśli poety i tworzą nowe znaczenia, na przykład “sterał we śnie Bajdała pół duszy i pół ciała”. Podobną funkcję spełniają w wierszu porównania (“wylazł z rowu Dusiołek, jak półbabek z łoża”).
Nie zabrakło także epitetów – obrazowi w wierszu szczegółów nadają takie określenia jak “nieposłuszna”, “całe pole”. Leśmian skorzystał także ze zgrubień takich jak “cielska tobołem” czy “jęzorem”, by podkreślić wydźwięk niektórych słów oraz wykrzyknień (“O, rety – olaboga!”), by uwypuklić w tych miejscach pewne emocje. Ciekawym zabiegiem, nadającym wierszowi specyficznego rytmu, jest tautologia – używanie wyrazów powtarzających swoje znaczenie, w tym przypadku pojawia się to w zdaniu “przespać upał w upale”.
Dusiołek – interpretacja ballady
Leśmian ubrał ten wiersz w formę ballady, a jego treść zainspirowana jest legendami, wierzeniami ludowymi i folklorem. Podmiot liryczny snuje opowieść, gawędę, o losach chłopa Bajdały, który wędruje ze swoją szkapą i wołem. Nie wiadomo dlaczego Bajdała spaceruje zamiast pracować wraz ze swoimi zwierzętami – panujące wokół upały sugerują, że akcja dzieje się latem, gdy w gospodarstwie rolnym jest wiele obowiązków. W pewnym momencie postanawia on zdrzemnąć się, by uniknąć panującego wokół upału i nawiedza go tytułowy dusiołek, który męczy go i odbiera mu oddech – to postać fantastyczna, pochodząca wprost ze słowiańskich legend, wyraźnie oparta na podaniach o zmorze duszącej ludzi w trakcie snu.
Postać dusiołka jest komiczna – z wyglądu przypomina on żabę, ślimaka i kwokę, jego nazwa też nie brzmi poważnie przez końcówkę “-ołek”, która brzmi jak zdrobnienie. Bajdała walczy z dusiołkiem i wreszcie udaje mu się przebudzić, po czym rozżalony chłop ma pretensje do całego świata oraz Boga, że pozwolił zmorze napaść go we śnie.
Bajdała zadaje Bogu pytanie o sens istnienia zła. Zastanawia się, jaki jest powód jego istnienia, czemu Bóg zdecydował się je stworzyć. Zakłada więc, że było to jego celowe działanie, a nie że zło jest efektem wyborów i istnienia wolnej woli.
Leśmian za pomocą wiejskiej gawędy i dawnych wierzeń w demony konstruuje poważne filozoficzne pytanie. Można by się nawet pokusić o stwierdzenie, że jest to zagadnienie należące do teodycei. Jak pogodzić istnienie zła – dusiołka – z równoczesnym istnieniem miłosiernego Boga? Jest to poważny problem filozoficzny, nad którym głowi się nawet prosty chłop.
Niestety nie otrzymuje on odpowiedzi – Bajdale nie odpowiadają ani zwierzęta, ani Bóg. Powód powołania do życia dusiołka pozostaje więc dla niego tajemnicą. Być może odwiedziny dusiołka są kara za lenistwo chłopa, który wędruje i drzemie w czasie, w którym powinien pracować w polu. Złamanie zasad panujących w chłopskiej społeczności skutkuje interwencją sił wyższych, które mają dać Bajdale nauczkę.
Leśmian stworzył więc balladę stylizowaną na wiejską gawędę i czerpiącą wzorce z dawnych wierzeń słowiańskich. Tytułowy dusiołek został oparty na postaci zmory, duszącej ludzi we śnie. Poeta stworzył postać Bajdały, chłopa wyłamującego się z zasad rządzących wiejską społecznością, który musi ponieść za to karę. Poeta w balladzie stawia odbiorcy filozoficzne pytanie o sens istnienia zła w świecie, którym rządzi miłosierny Bóg. Niestety podmiot liryczny nie uzyskuje na nie żadnej odpowiedzi i musi się po prostu pogodzić z tak działającą rzeczywistością.