Ekspresjonizm to prąd literacki, w którym chodziło przede wszystkim o przekazywanie przez artystę swoich stanów uczuciowych i przeżyć. Ekspresjonizm stał w kontrze do naturalizmu i modernizmu. W nurcie tym istotne było założenie o rozdzieleniu ducha i materii.
Charakterystyka ekspresjonizmu
Główną ideą ekspresjonizmu (łac. „expressio” – wyrażanie, wyraz) jest przekazywanie swoich przeżyć za pomocą literatury. Istotna jest tu więc subiektywność odczuwania twórcy.
Nurt ten narodził się w pierwszych dekadach XX wieku w Niemczech, a potem rozprzestrzenił się po całej Europie. Ekspresjonizm rozwijał się jako odpowiedź na kryzys lat powojennych. Znaczący dla tego nurtu był również rozwój technologiczny, jaki miał miejsce w tamtych latach. Ekspresjonizm odrzucał naturalizm, realizm, jak i psychologizm.
W ekspresjonizmie ważne było kartezjańskie założenie o rozdzieleniu ducha i materii. W swoich dziełach ekspresjoniści starali się oddać ten dualizm; przekładali to nieraz na walkę dobra ze złem. Ujawniony miał zostać wewnętrzny krzyk i rozdarcie twórcy. Sztuka miała sięgać tego, co wieczne – miała być poszukiwaniem pewnego Absolutu.
Ekspresjoniści nie przykładali wielkiej wagi do formy czy struktury utworu. Sięgali oni chętnie po najróżniejsze środki wyrazu, takie jak hiperbola, wykrzyknienie czy groteska. Ekspresjoniści bardzo lubili motywy biblijne oraz mitologiczne – dzięki nim mogli wyrazić swoje przeżycia wewnętrzne.
Ekspresjonizm w literaturze
Trakl
Georg Trakl (1887-1914) to austriacki poeta, reprezentant ekspresjonizmu. Jego utwory traktują o rzeczach podstawowych, takich jak sens życia czy nieuchronne przemijanie.
Wiersz „Kruki” utrzymany jest w klimacie mrocznym, posępnym. Można przyjąć, że opis kruków jest sposobem na wyrażenie określonych odczuć poety. Ostatnia strofa brzmi następująco: „Nagle powiało skądś padliną, / więc chmarą się w powietrzu wznoszą / i jak pogrzebny kondukt giną / na niebie, które drży rozkoszą.”. Posępność zostaje na koniec przełamana metaforą rozkoszy nieba. Wiersz ten silnie oddziałuje na czytelnika swoim nastrojem.
Wiersz „Zmaza krwi” jest bardzo interesującym erotykiem. Miłosne uniesienia splecione są tu z ciemnością, z grzechem. Każda strofa w tym wierszu kończy się zawołaniem: „Mario dobra, zmiłuj się!”.
Miciński
Tadeusz Miciński (1873-1918) to polski poeta tworzący w nurcie ekspresjonizmu.
Wiersz „Lucifer” w klimacie podobny jest do „Kruków” Trakla – tu także rządzą mrok i posępność. Podmiot liryczny zdaje się być zarazem potężny i bezsilny, przedstawia się jako „komet król”, „piorun burz”, a jednocześnie wypowiada słowa: „ja w mrokach gór zapalam czerwień zorzy / iskrą mych bólów, gwiazdą mej bezmocy.”. Ciemność w wierszu jest przełamana przez świt – można w tym widzieć porażkę tytułowego lucyfera: „słońce — mój wróg słońce! wzchodzi wielbiąc Boga”.
Wiersz „Tak jestem smętny, jak kurhan na stepie…” wyraża głęboki smutek podmiotu lirycznego. Podmiot ów stosuje porównania, by wyrazić swój stan – jest on „tak samotny, jak wicher na morzu” i „tak zbłąkany, jak liść na bezdrożu”. Definiują go sprzeczności – jest „bogiem bez wieczności” i „królem bez korony”. Utwór bez wątpienia w bardzo wyrazisty i obrazowy sposób wyraża cierpienia podmiotu lirycznego.
Przybyszewski
Stanisław Przybyszewski (1868-1927) to polski pisarz i poeta. Był najbardziej znanym artystą w okresie Młodej Polski.
W swoim manifeście „Confiteor” zawiera przesłanie ekspresjonistyczne. Sztuka jest zdecydowanie dla Przybyszewskiego poszukiwaniem czegoś absolutnego; jest ona „odtworzeniem istotności, t. j. duszy”. Sztuka nie ma się zajmować moralnością ani sprawami społecznymi – ma ona sięgać samego sedna rzeczy, można więc powiedzieć, że ma być raczej ze sfery metafizycznej niż fizycznej. Przybyszewski poddaje krytyce „płaszczyk moralno-narodowy”, jakim miała się cechować wcześniejsza twórczość. Sztuka nie ma charakteru użytkowego, jest „celem sama w sobie”. Sztuka dla autora jest religią, a artysta jej kapłanem. Artysta według Przybyszewskiego „stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów”.
W utworze poetyckim „Modlitwa” autor przekazuje bardzo żywe uczucia miłosne. Podmiot liryczny zwraca się do swojej ukochanej „O jasna moja”. Zdaje się on idealizować wybrankę oraz stosować w jej opisie liczne bardzo poetyckie hiperbole (np. „Ty, która mi rozrywasz pieczęcie wszelkich tajemnic i czytasz runy ukrytych sił”). Podmiot liryczny wyraża tęsknotę za ukochaną i nostalgię za czasami wspólnego szczęścia. Utwór kończy się wyznaniem: „w ręce Twoje kładę me serce – me serce…”.
Podsumowanie
Wiersze ekspresjonistów często nie są łatwe w odbiorze. Warto jednak wczytać się w nie dokładniej, by docenić ich kunszt, wysublimowanie, klimat. Utwory te często oddziałują mocno na czytelnika swoją nastrojowością.