Prometeizm to postawa wielkiego poświęcenia się jednostki dla ogółu. Bohater prometejski jest najczęściej indywidualistą i buntownikiem. Jest przy tym samotny i niezrozumiany.
Charakterystyka prometeizmu
Prometeizm jest postawą etyczną, która wiąże się z wielkim poświęceniem jednostki dla ludzkości. Prometeizm występuje w różnych epokach. Najczęściej można go znaleźć w literaturze romantyzmu.
Termin ten pochodzi od imienia tytana Prometeusza, który według mitologii miał stworzyć człowieka z gliny i łez. Prometeusz ukochał swoje dzieło. Jednakże inni bogowie nie sprzyjali człowiekowi. Stwórca ludzi, chcąc ułatwić im życie na Ziemi, podarował ludzkości wzięty z Olimpu ogień. Zaczął też uczyć ludzi różnych przydatnych umiejętności. Wtedy inni bogowie rozgniewali się na Prometeusza. Tytan został surowo ukarany – przykuto go do skał Kaukazu, a sęp dzień w dzień wyszarpywał mu wątrobę, która odrastała. Tak działoby się w nieskończoność, gdyby nie Herkules, który uratował Prometeusza od tych męczarni.
Prometeizm to postawa, wyrażająca się w poświęceniu swojego życia dla ogółu ludzi lub dla danej społeczności. Bohater prometejski działa bezinteresownie. Cechuje go indywidualizm i niepokorność. Poświęcenie siebie dla innych wiąże się – tak jak w przypadku samego Prometeusza – z samotnością, cierpieniem, a także z niezrozumieniem.
W polskiej literaturze prometeizm wiąże się z patriotyzmem. Ten patriotyzm inaczej rozumiany jest w romantyzmie, inaczej w pozytywizmie. W romantyzmie prometeizm używany był do nawoływania do walk narodowo-wyzwoleńczych, zaś w pozytywizmie – do pracy u podstaw.
W starożytności powstał dramat o losach Prometeusza pt. „Prometeusz skowany” autorstwa Ajschylosa (525 p.n.e.-456 p.n.e.).
Prometeizm w literaturze
Mickiewicz
Adam Mickiewicz (1798-1855) to poeta, pisarz i dramaturg polski. Określany jest mianem wieszcza narodowego. Był on też działaczem politycznym i wykładowcą.
Postawę prometejską znaleźć można w III części „Dziadów”. Konrad w „Wielkiej Improwizacji” określa siebie „mistrzem” i porównuje się do samego Boga. Bohater deklaruje: „Ja kocham cały naród! – objąłem w ramiona / Wszystkie przeszłe i przyszłe jego pokolenia / […] Chcę go dźwignąć, uszczęśliwić, / Chcę nim cały świat zadziwić”. Podmiot liryczny chce uzyskać totalną władzę nad ludzkością – chce mieć „rząd dusz”. W bohaterze tym jest sporo pychy. Twierdzi on: „Ja najwyższy z czujących na ziemnym padole.”. Oskarża on Boga o bezwzględność. Sytuuje się więc jako ktoś lepszy od samego Boga, mający prawo osądzać Najwyższego. Konrad pragnie wyzwolić swój kraj spod ucisku obcych. By to spełnić, jest w stanie poświęcić wszystko – zarówno swoje życie doczesne, jak i perspektywę życia wiecznego.
Słowacki
Juliusz Słowacki (1809-1849) to polski poeta, dramaturg oraz pisarz. Podobnie jak Mickiewicz zwany jest wieszczem narodowym.
Tytułowy bohater dramatu „Kordian” przechodzi w dramacie głęboką przemianę – z kochanka w patriotę. Staje się człowiekiem, który pragnie poświęcić wszystko dla dobra ojczyzny. Przychodzi mu do głowy pomysł zabicia cara – i tak też postanawia uczynić. Wyrusza on do komnat carskich, jednak zemsta nie dokonuje się – Konrad przed spełnieniem czynu mdleje. Postawa romantyczna, jaką reprezentuje Konrad, jest więc przez Słowackiego ośmieszona – kult jednej wielkiej jednostki, która ma uratować cały naród, według pisarza nie sprawdza się.
Żeromski
Stefan Żeromski (1864-1925) to polski pisarz i publicysta.
W „Ludziach bezdomnych” odnaleźć można motyw prometejski. Główny bohater powieści to Tomasz Judym. Jest on oddanym swojej pracy lekarzem. Poświęca on swój czas na leczenie najuboższych. Judym jest niezrozumiany przez innych lekarzy i tym samym wykluczony z ich grona. Najbardziej szokuje fakt, że bohater poświęca dla swojej działalności życie uczuciowe – nie chce wziąć ślubu z Joanną, mimo że tych dwoje darzy się uczuciem. Występują więc w powieści zachowania i stany typowo prometejskie: bezgraniczne poświęcenie się innym, samotność, niezrozumienie.
Podsumowanie
Prometeizm to ważny i powszechny nurt w polskiej kulturze. Był on praktykowany zarówno w dobie romantyzmu, jak i pozytywizmu, co wskazuje na jego uniwersalistyczne przesłanie.