Literatura opisuje wiele zbiorowości i zjawisk. Dzięki tworzeniu jej wielu autorów opisuje także obraz danego kraju i jego narodu. Nie inaczej wygląda sytuacja w przypadku Polski i Polaków. Ich obraz można znaleźć w wielu tekstach literackich, tworzonych na przestrzeni wielu epok. Dzięki temu można prześledzić, co działo się ze społeczeństwem na przestrzeni wieków, jakie panowały w nim nastroje, jakie światopoglądy stawały się modne i jak na nie wpływały kolejne – często dramatyczne – wydarzenia historyczne. Literatura jest więc skarbnicą pamięci na tej temat i przechowuje się w niej obraz kraju i narodu, który często już nie istnieje, ponieważ doświadczył tak radykalnych zmian. W dziełach ukazany jest także stosunek Polaków do swojej ojczyzny, ich refleksje na jej temat i próby zrozumienia wielu zjawisk, jakie jej dotyczyły. Widoczne jest to w takich utworach jak „Kazania sejmowe” Piotra Skargi, „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza czy „Lalka” Bolesława Prusa.
„Kazania sejmowe” autorstwa Piotra Skargi to zbiór ośmiu kazań. Ich autor był jezuitą i kaznodzieją na dworze Zygmunta III Wazy. Ze względu na swoją bliskość w stosunku do władzy, Skarga dostrzegał wiele problemów, z jakimi zmagała się w tamtym czasie jego ojczyzna i swoje refleksje na ten temat zawarł właśnie w kazaniach. Skarga doskonale zdawał sobie sprawę z wad, jakie przedstawiał sobą naród polski i wiedział, że konieczna jest zmiana. Autorowi zależało bowiem na to, by odmienić trudną sytuację jego ojczyzny i na naprawieniu tego, co było w kraju niewłaściwe. Skarga uważał, że jego rodacy są egoistyczni, krótkowzroczni, grzeszni, niesprawiedliwi, kłótliwi, a na dodatek głosili herezję. Wyłania się z tego bardzo negatywny obraz całego narodu polskiego. Wady Polaków Skarga określał jako chorobę, która toczy Polskę i której trzeba zapobiec. Sam kraj miał być z kolei tonącym statkiem, ojczyzną pogrążoną w strachu przed nadchodzącą przyszłością. Skarga był świadom tego, że wady Polaków przekazywane są w kolejnych pokoleniach, a problemy nawarstwiają się, zamiast zostać rozwiązane. W swoich kazaniach zaproponował sposoby na zmianę tej sytuacji.
„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza to z kolei obraz pewnego wycinka społeczeństwa, jaką była szlachta żyjąca w wiejskim dworku. Mickiewicz napisał to dzieło z tęsknoty za ojczyzną i odchodzącą już w niepamięć i ustępującą miejsca nowej rzeczywistości. W związku z tym Mickiewicz przedstawił swoją ojczyznę i rodaków w sposób bardzo ich idealizujący. W Soplicowie życie jest piękne i przyjemne, a jego mieszkańcy – mimo pewnych wad – to ludzie dobrzy, patriotyczni, kultywujący dawne obyczaje i dbający o polskość pod każdym względem.
W ten sposób Mickiewicz przedstawił w sposób bardzo wygładzający rzeczywistość społeczeństwo, które znał z czasów swojej młodości. Nawet postaci takie jak Jacek Soplica ostatecznie zasługują u niego na wybaczenie i odpokutowują swoje winy. Mickiewiczowi zależało bowiem na ukazaniu w dobrym świetle zniewolonego narodu, walczącego o zachowanie swojej tożsamości i odzyskanie ojczyzny.
Rozległą panoramę społeczeństwa przedstawił Bolesław Prus w powieści pozytywistycznej „Lalka”. Ukazał tam pełen przekrój Polaków, od arystokracji po ludzi najuboższych. Polska była wówczas krajem pod zaborami, a Prus pokazał, jak podzielone i pełne napięć jest społeczeństwo, które powinno wspólnie pracować nad odzyskaniem swojej ojczyzny. Autor opisał zarówno zalety, jak i przywary swoich rodaków, a wszystko to umieścił w kontekście politycznym. Wskazywał bowiem, że bez wspólnego działania Polska nadal będzie zmagała się z zaborcami i nie odzyska upragnionej niepodległości.