Werteryzm to pewien model bohatera, zakładający jego uczuciowość, emocjonalność, kochliwość. Bohater werteryczny jest marzycielem i idealistą, doświadczającym nieustannych rozczarowań i cierpień.
Charakterystyka werteryzmu
Termin „werteryzm” pochodzi od imienia tytułowego bohatera powieści „Cierpienia młodego Wertera” Johanna Wolfganga Goethego (1749-1832).
Goethe uznawany jest za najwybitniejszego niemieckiego pisarza. Jego najsłynniejsze dzieło to „Faust”.
Główny bohater „Cierpień młodego Wertera” zakochuje się w dziewczynie imieniem Lotta. Miłość ta jest jednak niemożliwa. Werter wyjeżdża, próbuje wkupić się do wielkiego świata, do wyższych sfer, jednak mu się to nie udaje. Być może ta porażka skłania go, by podjąć destrukcyjną decyzję powrotu do Lotty – mimo że ta ma męża. Werter próbuje się z obojgiem przyjaźnić, jednak jego cierpienie tylko się powiększa – koniec końców nasz bohater popełnia samobójstwo, strzelając sobie w głowę.
Werteryzm to konwencja, która cechuje się określonym typem bohatera. Bohater werteryczny jest marzycielem i idealistą. Jest osobą kierującą się w życiu przede wszystkim emocjami. Jego podstawową cechą jest kochliwość – miłość jest dla niego spełnieniem, jednak spełnieniem najczęściej nieosiągalnym. Miłość ta jest wysoce idealizowana, wyolbrzymiana, trwanie w niej jest sensem życia bohatera, a także często przyczyną jego samobójczej śmierci.
Bohater werteryczny doświadcza bólu istnienia (z niem. Weltschmerz). Jest to stan obajwiający się apatycznością. Bohatera przepełnia melancholia, doświadcza on głębokiego zawodu światem. Wynika to w dużej mierze z idealizacji, jakie wcześniej poczynił. Wobec Weltschmerzu bohater jest bezradny, nie jest w stanie z nim walczyć, może jedynie kontemplować swój stan.
Werteryzm w literaturze
Mickiewicz
Adam Mickiewicz (1798-1855) jest polskim poetą nazywanym wieszczem narodowym. Był także wykładowcą i działaczem politycznym.
Bohaterem werterycznym jest bez wątpienia Gustaw z dramatu „Dziady”. Opowiada on o swoich losach księdzu, który kiedyś go uczył. Gustaw oskarża duchownego o to, że przysporzył mu cierpień, ucząc go czytać i dając mu możliwość przyswajania literatury – chodzi tu m.in. właśnie o dzieła Goethego. Są to tzw. „książki zbójeckie” – gdyż wywołują głęboki wpływ na czytelnika, przenoszą go w świat uczuć i ułud.
Gustaw jest nieszczęśliwy, bo czuje za bardzo. Cierpi on z powodu zawodu miłosnego – kobieta, w której się zakochał, wyszła za lepiej sytuowanego mężczyznę.
Ból bohatera został wyrażony w utworze „Upiór”. Status ontologiczny Gustawa jest nieustalony – jest on pomiędzy życiem a śmiercią: „Na świecie jeszcze, lecz już nie dla świata! / Cóż to za człowiek? – Umarły.”.
Słowacki
Juliusz Słowacki (1809-1849) to poeta i dramaturg, określany mianem wieszcza – drugiego po Mickiewiczu.
Tytułowy bohater dramatu „Kordian” to bardzo ciekawy bohater werteryczny. Autor podchodzi krytycznie do klisz werteryzmu, jak i do pewnych schematów i postaw samego romantyzmu. Kordian początkowo jest nieszczęśliwym kochankiem – powiela bez wątpienia werteryczne zachowania. Odbywa on podróż, w której demaskacji ulegają wszelkie jego idealizacje.
Potem Kordian przeistacza się w wielkiego patriotę, gotowego do największych poświęceń dla ojczyzny. Pragnie on zabić cara – ostatecznie jednak mdleje i nie dokonuje niczego. Słowacki ośmiesza tutaj paradygmat romantyczny, według którego jednostka ma być zdolna do wielkich, wzniosłych, heroicznych czynów.
Podsumowanie
„Cierpienia młodego Wertera” wywarły ogromny wpływ na literaturę europejską, w tym także polską. Mickiewicz oraz Słowacki po mistrzowsku przejęli werteryczne wzorce i stworzyli jednych z najważniejszych bohaterów w polskiej literaturze – Gustawa oraz Kordiana. Gustaw bezpośrednio odwołuje się do Goethego; jest on zdecydowanie bohaterem werterycznym – kieruje się w życiu uczuciami, cierpi z miłości; jest zawieszony między życiem a śmiercią, między bardzo intensywnym odczuwaniem a totalną martwotą. Natomiast bohatera Słowackiego można ujmować bardziej z meta poziomu – owszem, wciela on werteryczne postawy, lecz jednocześnie je przełamuje.