Futuryzm to nurt sławiący siłę i agresję. Futuryści zachwyceni byli rozwojem technologicznym. Chwalili oni wszystko to, co nowatorskie, niestandardowe, przełamujące konwencje.
Charakterystyka futuryzmu
Futuryzm wziął swoją nazwę od łacińskiego słowa „futurus”, oznaczającego tyle, co „przyszły”. Nurt ten narodził się we Włoszech. „Manifest futuryzmu”, którego autorem jest Filippo Tommaso Marinetti, ukazał się w 1909 roku w paryskim dzienniku „Le Figaro”. W Polsce futuryzm rozwijał się przede wszystkim po I wojnie światowej.
Inspiracją dla futurystów był bez wątpienia rozwój technologiczny. Podzielali oni wielki zachwyt nad nauką i nad tym, co nowe. Futuryści postulowali odrzucenie dziedzictwa kulturowego. Muzea porównywali do cmentarzy. Przyszłość miała być zanegowana – była ona dla futurystów pozbawiona wartości, utrudniająca tylko pójście w kierunku tego, co przyszłe i lepsze. Futuryści byli zdecydowanie w kontrze wobec tradycji romantyzmu, a także wobec wszelkiego psychologizowania. Futuryści chwalili wojnę – jako siłę oczyszczającą. Gardzili oni przymiotami, które kojarzyli z kobiecością: słabością, nadmierną uczuciowością.
Futuryzm propagował wszelką nowość, jeśli chodzi o literaturę – przejawiało się to w chęci stworzenia nowego języka, a także w niekonwencjonalnym zapisie utworów. W futuryzmie ważną rolę odgrywały onomatopeje. Istotne było także stosowanie ironii oraz analogii.
Futuryzm w literaturze
Marinetti
Filippo Tommaso Marinetti (1876-1944) to włoski poeta i ideolog, jeden z twórców futuryzmu.
W „Manifeście futurystycznym” zawarł podstawowe zasady tego nurtu. W poezji miało chodzić przede wszystkim o „odwagę, śmiałość, bunt”. Marinetti sławił „piękno szybkości” – według niego samochód wyścigowy miał być piękniejszy od Nike z Samotraki. Autor wychwalał walkę i agresję – tylko z ich udziałem powstawać mogły prawdziwe arcydzieła. Warto wiedzieć, że Marinetti był przeciw feminizmowi i postulował „pogardę dla kobiet”.
Marinetti jest także autorem wierszy. Jedne z najbardziej znanych to „Do automobilu” oraz „Zabijmy światło księżyca!”.
Jasieński
Bruno Jasieński (1901-1938) to polski poeta, prozaik, dramatopisarz, współtworzył polski futuryzm.
„But w butonierce” jest wierszem typowo futurystycznym. Przedstawia on nonszalancki spacer młodego człowieka – spacer ten jednocześnie zdaje się być drogą do świata przyszłości. Podmiot liryczny jest „młody, genialny”, a także „słoneczny, siebiepewny i rad”. Jest on w ciągłym ruchu, stawia „kroki milowe”, pokonując przy tym przeszłość – „gdy nastał Jasieński, / Bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Staff.”.
W wierszu „Wiosenno” Jasieński uprawia wspaniałą zabawę słowem. Zapis utworu jest bardzo specyficzny. Jeden z wersów brzmi: „kłOSy na włOSy bOSo na rOSy”. Utwór jest pełen wiosennej spontaniczności; zawiera w sobie także młodość i pęd.
W wierszu „Na rzece” Jasieński także bawi się słowem. Łączy on różne wyrazy na podstawie ich brzemienia – „żyrafy” z „rafami” czy „doliny” z „linem”. Utwór zaczyna się wersem: „na rzece rzec ce na cerze mrze”. Autor tworzy ciekawy neologizm: „wisłobryzgi”.
Jasieński wraz z Tytusem Czyżewskim stworzyli zbiór tekstów futurystycznych pt. „Nuż w bżuhu”.
Jednym z utworów należącym do tego zbioru jest „mięso kobiet”. Wiersz ten zapisany jest celowo z błędami ortograficznymi, a ponadto znajdują się w nim różne graficzne wytłuszczenia, pogrubienia. Ostatnia strofa może być odczytywana jako zapowiedź nowej ery. Brzmi ona tak: „Pożerajcie kobiety z octem i na suho! / Pszestańće z ńimi robić swoje nudne świństwa! / Kohankowie, noszący swe kohanki w bżuhu, / nadhodźi wasza era nowe maćeżyństwo”.
Czyżewski
Tytus Czyżewski (1880-1945) to polski malarz i poeta, tworzący m.in. w nurcie futuryzmu.
Poeta w wierszu „transcendentalne panopticum” tworzy przedziwny świat „elektromanekinów”. W utworze pada zdanie: „nakręcany kluczem Mickiewicz / pisze odę do młodośći”. Oprócz „elektrycznego mickiewicza” jest tu jeszcze „hamlet z ofelją”, „szopen konający”, „dante na elektrycznyh drutach”, a także „żołńeż ńeznany prosto z pod werdę”. Wszystkie te postacie są w jakimś elektrycznym tańcu, są zdynamizowane – wbrew temu, że należą do przeszłości. Można ująć rzecz tak, iż przyszłość ich przejęła, pożarła. Podmiot liryczny, określający siebie następująco: ”pierwszy elektromagnetyczny / poeta i malaż / tytus czyżewski”, opisuje świat z przeszłością ośmieszoną, zreinterpretowaną – z przeszłością na usługach przyszłości.
Podsumowanie
Futuryzm bardzo dobrze zadomowił się w polskiej poezji pierwszej połowy XX wieku. Nurt ten niesie za sobą wiele kontrowersyjnych przesłań – jak kult siły, wojny, agresji, pogardę dla tego, co słabe. Futurystyczne utwory są bardzo dziwaczne, bawią się one konwencjami, nawiązaniami, odrzucają lub reinterpretują przeszłość.