Parabola w literaturze, czyli powieść paraboliczna, powstała z inspiracji przypowieściami biblijnymi. Nie czerpie z nich języka, jednak przekazuje pewne uniwersalne prawdy dotyczące ludzi, świata i ich codziennej egzystencji. Dużą popularnością cieszyła się w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Jakie cechy ma parabola w literaturze?
Powieść paraboliczna – definicja
Struktura powieści parabolicznej przypomina przypowieści z Biblii. Można porównać ją np. do przypowieści o wdowim groszu lub synu marnotrawnym. W każdej z nich przekazywano prawdy dotyczące ludzkiej egzystencji i stanowiące podwaliny wiary chrześcijańskiej. W powieści parabolicznej autor nie skupia się wyłącznie na przekazaniu wartości religijnych. W paraboli w literaturze umieszcza się prawdy, które dotyczą człowieka, historii i świata bez względu na jego przynależność religijną, etniczną, wiek lub okres w dziejach świata.
Powieść paraboliczna występowała głównie w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Ma cechy powieści realistycznej, jednak autor nadaje jej również drugą, alegoryczną warstwę. Czytelnik ma za zadanie odnaleźć tę alegorię, odczytać ją i zinterpretować. Do parabolicznej interpretacji dzieła zmusza sam narrator, który przedstawia wydarzenia w powieści bez ich komentowania. Narrator stroni od wartościowania postaci i ich zachowania, a ich ocenę pozostawia wyłącznie czytelnikowi. Wydarzenia i postacie mają uniwersalny charakter, dlatego opisane postawy wykraczają poza czas i miejsce akcji.
Parabola w literaturze – cechy gatunku
Główną cechą powieści parabolicznej jest przekazywanie pewnej nauki poprzez symboliczną historię. Opowieść pełni rolę moralizatorską. Może skłaniać do podejmowania określonych zachowań lub przestrzegać przed niebezpiecznymi zjawiskami społecznymi np. powstawaniem systemów totalitarnych. Wydarzenia w powieści mogą dziać się w dowolnym miejscu i czasie. Nawet jeśli autor określił ramy dla swojego utworu, odbiorca może umieścić je w dowolnym przedziale czasowym i miejscu bez utraty głównego sensu powieści.
Fabuła w powieści parabolicznej jest rozwinięta, jednak podlega rygorystycznej selekcji. Autor nie może rozbudowywać każdego wątku, gdyż musi wybrać jedynie te wydarzenia i postacie, które wpiszą się w uniwersalny przekaz. Kompozycja powieści parabolicznej opisuje pewne problemy za pomocą innych, by postaci i zdarzenia przedstawiały określone sytuacje historyczne, społeczne lub egzystencjalne. Co ważne, każda z opisywanych sytuacji zdarzyła się w przeszłości, trwa obecnie lub może wystąpić w przyszłości.
Autor powieści parabolicznej nie przedstawia ani nie ocenia psychologicznych motywacji bohaterów. Ewentualne oceny pozostawia odbiorcom treści, którzy samodzielnie szukają w treści przestrogi lub wskazówek dotyczących odpowiedniego zachowania. Przekaz jest ponadczasowy i dydaktyczny, dlatego odbiorca nie poznaje bliżej wewnętrznych odczuć bohaterów, relacji pomiędzy nimi i przeżyć. Opis rzeczywistości często jest mało szczegółowy, a ewentualne bardziej rozbudowane opisy pojawiają się jedynie w niewielkich partiach utworu. W niektórych powieściach parabolicznych taki sposób przedstawiania świata i postaci wymusiła cenzura, obowiązująca w państwach zmierzających ku totalitaryzmowi w okresie międzywojennym.
Powieść paraboliczna – przykłady
Jednym z najlepszych przykładów zastosowania paraboli w literaturze jest „Folwark zwierzęcy” George’a Orwella. Powieść przedstawia ludzi jako zwierzęta. Ostrzega przed totalitaryzmem na przykładzie stalinizmu. Początkowo stosowana idea, że „wszystkie zwierzęta są równe” stopniowo zmienia się w brutalny terror i staje się początkiem dla dystopijnego systemu. Przejęcie władzy w folwarku przez świnie nawiązuje do rewolucji październikowej, a bitwa pod oborą pomiędzy zwierzętami a właścicielem folwarku symbolizuje przejęcie władzy przez bolszewików i morderstwo cara Mikołaja II. Z kolei powieszenie zwierząt w folwarku to metafora Wielkiej Czystki w partii bolszewickiej, a handel pomiędzy folwarkiem zwierzęcym a folwarkami ludzi – zawarcia układu w Rapallo.
George Orwell przestawiał postacie historyczne jako zwierzęta, dlatego Kwikacz to odwzorowanie Wiaczesława Mołotowa, a Pan Frederick to Adolf Hitler. Psy są z kolei wzorowane na NKWD i Czeka, a owce to bezmyślny naród podążający ślepo za przywódcą.