Jednym z najbardziej poruszających i potępianych czynów w historii ludzkości jest zdrada. Przybiera ona różne formy – zdradzić można swój kraj, współmałżonka, przyjaciół, naród czy rodzinę. Jednak za każdym razem jest ona tak samo potępiana i trudno jest znaleźć jej obrońców. Zdrada stała się także popularnym motywem literackim, który pojawia się w wielu dziełach. Portretowano ją na różne sposoby i umieszczano w wielu kontekstach, dlatego nie zawsze obrazy te w literaturze można jednoznacznie ocenić. Są jednak takie przedstawienia motywu zdrady, które bez wątpliwości pokazują, że jest to czyn godny najwyższej pogardy oraz potępienia.
Biblia
Jednym z najbardziej znanych w europejskim kręgu kulturowym – oprócz Juliusza Cezara i Brutusa – przykładem zdrady jest ten, pochodzący z Biblii. Judasz Iskariota zdradził Mesjasza, Jezusa Chrystusa, za trzydzieści srebrników. Wydał on swojego nauczyciela Wysokiej Radzie (Sanhedrynowi), tym samym skazując go na śmierć. Wyszło to na jaw w trakcie Ostatniej Wieczerzy. Jest to zdrada, która doprowadziła do męki i ukrzyżowania Jezusa, a następnie do jego zmartwychwstania i odkupienia w ten sposób grzechów całej ludzkości. Przykład tej zdrady wciąż funkcjonuje w literaturze i służy jako odniesienie do naprawdę niewybaczalnego zachowania. Według jednego z apostołów – Mateusza – Judasz po dokonaniu zdrady nie wytrzymał i popełnił samobójstwo.
Od tego momentu imię Judasza funkcjonuje w kulturze europejskiej jako synonim zdrajcy, kogoś, kto zaprzedaje swoich najbliższych i funkcjonuje ono obok wspomnianego wcześniej Brutusa. Według Opisu Dantego Alighieri w „Boskiej Komedii” dla Judasza i Brutusa przeznaczony jest dziewiąty krąg Piekła, gdzie leżą zatopieni w lodowym jeziorze Kocyt.
Judasz jest więc nierozerwalnie połączony z motywem zdrady i jest jednym z najbardziej znanych jej przykładów. Jest to zdrada tym bardziej przerażająca, że dotyczyła ona Mesjasza, kogoś bezgranicznie dobrego i miłosiernego, którego Judasz zdradził dla niewielkiego zysku. Jest to także przykład tego, że zdrajcy nie są w stanie potem żyć dalej ze świadomością tego, co uczynili.
Makbet – William Szekspir
W dramacie Szekspira pojawia się motyw zdrady, dokonanej w celu zdobycia władzy. Makbet, wierny poddany króla Szkocji, Dunkana, wracając z bitwy spotyka na wrzosowisku trzy wiedźmy. Witają go one jako przyszłego króla, co sprawia, że Makbet i jego żona zaczynają rozważać spełnienie się tej przepowiedni.
Ostatecznie Makbet, namówiony przez żonę, zwabia w pułapkę króla Dunkana i zabija go, a następnie przejmuje jego tron. Jest to więc zdrada poddanego wobec władcy, przeprowadzona w celu przejęcia rządów. Jednak korona nie przynosi Makbetowi szczęścia, a zdrada, której dokonał, staje się powodem jego szaleństwa. Dręczony wyrzutami sumienia bohater stopniowo traci zdrowe zmysły, zaczyna ogarniać go paranoja, ma halucynacje. Ostatecznie zapada też na bezsenność, nie jest w stanie odpoczywać. Podobne objawy wykazuje jego żona, również powoli osuwająca się w otchłań szaleństwa.
Zdrada odbija się więc na zbrodniczym małżeństwie, a jej konsekwencje niszczą bohaterów, pokazując, jak haniebnym i niegodnym czynem ona jest. W ten sposób autor przekazuje odbiorcom, że zdrada nie może być środkiem do osiągnięcia swoich celów, a wykorzystanie go z całą pewnością nie przyniesie im szczęścia. Makbet i jego żona ostatecznie giną, a uzyskana w wyniku zdrady władza dała im tylko rozpacz i cierpienie, zamiast szczęścia i pokoju. Spokój ducha nie jest zatem czymś, czym mogą cieszyć się zdrajcy, są oni skazani na wieczny niepokój, dręczący ich sumienia.
Balladyna – Juliusz Słowacki
W „Balladynie” główna bohaterka romantycznego dramatu także sięga po władzę za pomocą zdrady. Pierwszym jej przykładem jest morderstwo siostry, Aliny, z którą Balladyna rywalizowała o rękę bogatego rycerza, Kirkora. Osiągnąwszy za pomocą zbrodni i zdrady upragniony awans społeczny, Balladyna nie spoczywa jednak na laurach i dalej szuka sposobu, na umocnienie swojej pozycji i zdobycie więcej władzy.
Pojawia się tu wątek zdrady małżeńskiej – Balladyna za plecami męża romansuje z innym rycerzem, Fon Kostrynem, z którym ostatecznie planuje intrygę, w wyniku której ginie Kirkora Balladyna przejmuje po nim całą władzę. Nie jest to jednak koniec jej zdrad – bohaterka sięga po coraz większe wpływy, jest nienasycona i zdeterminowana, w wyniku czego zdradza i morduje także swojego kochanka, Fon Kostryna. Odwraca się także plecami do biednej, schorowanej, starej matki i udaje, że jej nie zna, każąc wypędzić ją z zamku. Wszystkie zdrady Balladyny miały na celu zdobycia jak największej władzy, nie czuła ona żadnej lojalności wobec osób, które jej na drodze od niej stały czy wręcz przeciwnie, nawet jej pomagały.
Motyw zdrady w innych dziełach
Motyw zdrady obecny jest także w następujących utworach:
- Mity greckie – w greckiej mitologii pojawia się wiele historii o tym, jak Zeus zdradzał swoją małżonkę, Herę.
- Biblia – w Biblii oprócz Judasza pojawia się także zdrada Kaina i morderstwo Abla.
- Hrabia Monte Christo Aleksandra Dumasa – tytułowy bohater doświadcza zdrady ze strony swojego przyjaciela.
- Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza – główny bohater zdradza naród, który go wychował, by uratować swoją ojczyznę.
- Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – Jacek Soplica mordując swojego rodaka w ramach prywatnej zemsty, poniekąd zdradza swój naród i pomaga zaborcy.
- Nie-boska komedia Zygmunta Krasińskiego – hrabia Henryk jest znudzony małżeńskim życiem i szarą codziennością, dlatego zdradza swoją żonę.
- Potop Henryka Sienkiewicza – Radziwiłłowie zdradzają ojczyznę w trakcie potopu szwedzkiego.
- Granica Zofii Nałkowskiej – bohater powieści zdradza swoją żonę ze służącą, która zachodzi w ciążę i którą on porzuca. W efekcie jego zdrady wzgardzona kochanka oblewa mu twarz żrącym kwasem.
- Tango Sławomira Mrożka – w dramacie przedstawiona jest jawna zdrada małżeńska. Zdradzany małżonek nie protestuje jednak i pozwala swojej żonie na romans.