Los narodu żydowskiego jest losem trudnym, co zostało także uchwycone w literaturze. Historia Żydów jest także nierozłącznie spleciona z Polską, dlatego też motyw tego narodu często pojawia się w dziełach polskich autorów, zajmuje w nich wiele miejsca, a bohaterowie żydowskiego pochodzenia mają tam swoją liczną reprezentację. Prześledzenie historii tego motywu na przestrzeni epok może dać pewien obraz tego, jak zmieniało się nastawienie społeczeństwa do Żydów – od wspólnej koegzystencji, poprzez pogromy, na II wojnie światowej skończywszy. Historia Żydów jest bowiem wyjątkowo tragiczna i złożona, co znajduje swoje odzwierciedlenie w literaturze. W tekstach obecni byli już od czasów starożytnych, podkreślano w nich zarówno wady, jak i zalety narodu żydowskiego.
„Pan Tadeusz” – Adam Mickiewicz
Swoją reprezentację Żydzi mają w polskiej epopei narodowej, jaką jest „Pan Tadeusz” Mickiewicza. Reprezentuje ich Jankiel – karczmarz, który jest przywiązanym do Polski patriotą. Jego gospoda to miejsce wielu ważnych wydarzeń, takich jak wesela czy biesiady, stary Żyd zawsze jest więc w centrum wydarzeń miejscowej społeczności.
Jankiel reprezentuje naród żydowski, jednak jest bardzo propolską postacią – organizuje opór przeciwko zaborcy i chce doprowadzić do powstania na Litwie. Jest on więc bardzo zżyty z krajem, w którym mieszka, jednak zachowuje odrębność kulturową. Swoje pochodzenie zaznacza między innymi strojem czy wyznawaną przez niego religią. Jankiel jest więc bardzo pozytywną reprezentacją narodu żydowskiego w Polsce, jest godny zaufania, pracowity i solidny. Jest on także na stałe wpisany w krajobraz Soplicowa, nikt nie wyobraża sobie, by mogło go zabraknąć.
Jankiel jest więc przykładem pokojowej współegzystencji między dwoma narodami. Tożsamość Jankiela jest bowiem silnie powiązana z Polską.
„Lalka” – Bolesław Prus
W pozytywistycznej powieści Prusa Żydzi są na stałe wpisani w krajobraz Warszawy i stanowią jedną z największych grup społecznych, jakie można wyróżnić w tym dziele. Żydzi opisywani są przede wszystkim jako osoby, które doskonale znają się na handlu i na interesach. Reprezentują ich takie postaci jak Szlangbaum czy doktor Szuman, którzy utrzymują bliskie stosunki ze Stanisławem Wokulskim.
Prus kompleksowo opisuje społeczność żydowską, opisuje jej zalety, ale dostrzega także i wady. Żydzi widziani jego w jego perspektywie są więc przede wszystkim pracowici, ambitni i zaangażowani we wszystko, co robią. Mają oni także ogromne poczucie narodowej i religijnej tożsamości, dlatego też są zwartą społecznością. Żydzi stają się specjalistami w wielu dziedzinach i nieustannie starają się pomnażać swoje majątki.
Prus zauważa jednak też, że w drodze po sukces i pieniądze reprezentanci narodu żydowskiego stają się trochę bezwzględni – nie roztrząsają moralnych dylematów odnośnie słuszności swoich czynów w momencie, gdy robią coś nie do końca etycznego w celu zarobienia pieniędzy. Prus dostarcza więc swoim czytelnikom szerokiego i zniuansowanego obrazu społeczności żydowskiej żyjącej w Warszawie pod koniec XIX wieku.
„Mendel Gdański” – Maria Konopnicka
„Mendel Gdański” to opowiadanie Konopnickiej dotyczące trudnej i bolesnej kwestii, jaką są pogromy społeczności żydowskiej. Głównym bohaterem jej tekstu jest Mendel, stary Żyd, który zajmuje się introligatorstwem. Jest on dobrym i spokojnym członkiem swojej społeczności, której poświęcił całe swoje życie. Mendel jest pracowity, uczciwy i żyje zgodnie z prawem. Jest też patriotą, człowiekiem zżytym z Polską – walczył w powstaniu styczniowym o jej wolność. Mimo to jego dom zostaje dotknięty pogromem, jaki urządziła miejscowa społeczność, sąsiedzi obok których Mendel spędził całe swoje życie. Jest to obraz tego, jak ciężko potrafiła przebiegać asymilacja narodu żydowskiego w Polsce i do czego potrafił doprowadzić antysemityzm.
Główny bohater nie jest w stanie pojąć, jak mogli podnieść na niego rękę ludzie, z którymi żył w zgodzie przez całe swoje życie. Jak mogli odrzucić go obywatele kraju, za który przelewał swoją krew w powstaniu. Mendel traci ostatecznie serce dla swojego miasta, gdy w trakcie pogromu kamieniem zostaje zraniony jego wnuk – Kubuś. W opowiadaniu Konopnickiej Żyd jest ofiarą rasizmu, systemowej nienawiści, która zakłóca ludziom trzeźwy osąd sytuacji. Tekst pokazuje również do czego może doprowadzić bezmyślna nienawiść, która oparta jest na uprzedzeniach. Tekst Konopnickiej można odczytywać jako przestrogę.
„Zdążyć przed Panem Bogiem” – Hanna Krall
Reportaż Hanny Krall oparty jest na rozmowie z Markiem Edelmanem – Żydem, który przetrwał powstanie w getcie warszawskim w roku 1943. Edelman ocalał i opowiedział o tym, co działo się z Żydami za murami getta, jak bardzo zostali oni zniszczeni jako naród. Reportaż Hanny Krall opowiada o systemowej nienawiści, o próby wymazania ze świata członków jednej narodowości i o tym, do czego zdolny jest człowiek.
Żydzi zostali w tekście przedstawieni w sposób kompleksowy, Edelman opowiada bowiem o swoich towarzyszach jak o zwyczajnych ludziach, nie zaś o bohaterach powstania. Nie omija żadnego aspektu, nawet najbardziej brutalnej prawdy dotyczącej tego, co działo się w getcie i w trakcie powstania. W jego historii walka ta zmienia się w próbę odzyskania godności i zachowania resztek wolności, choćby miała ona tylko dotyczyć tego, w jaki sposób człowiek umrze. Reportaż przedstawia heroizm Żydów, którzy stanęli do walki z nazistami, mimo że nie mieli żadnych szans na ich pokonanie. Nie walczyli oni jednak o życie, tylko o inne wartości, które w tych dramatycznych okolicznościach okazały się być od niego ważniejsze.
Motyw Żydów w innych dziełach
Motyw Żydów odnaleźć można także w innych dziełach literatury polskiej i zagranicznej:
- Biblia – w Biblii przedstawione zostały mityczne losy narodu żydowskiego, który został wybrany przez Boga.
- „Kupiec wenecki” Williama Szekspira – Szekspir przedstawia w swoim dziele stereotypowy obraz Żyda.
- „Nie-boska komedia” Zygmunta Krasińskiego – Żydzi są członkami rewolucji obyczajowej Pankracego, nazywani są Przechrztami.
- „Żydowie polscy” Cypriana Kamila Norwida – Norwid w swoim tekście zawarł pochwałę narodu żydowskiego.
- „Ziemia obiecana” Władysława Reymonta – Żydzi są jedną z grup społecznych, które w przemysłowej Łodzi zaczynają walczyć o gromadzenie majątku.
- „Sklepy cynamonowe” Brunona Schulza – życie w niewielkiej miejscowości jest ukazane z perspektywy bohatera pochodzenia żydowskiego.
- „Medaliony” Zofii Nałkowskiej – Nałkowska ukazuje tragiczne losy narodu żydowskiego w czasie II wojny światowej.
- „U nas w Auschwitzu” Tadeusza Borowskiego – opowiadania Borowskiego są opisem tego, co działo się z Żydami w obozach koncentracyjnych.
- „Campo di Fiori” Czesława Miłosza – wiersz jest refleksją poety na temat obojętności społeczeństwa wobec tragedii dziejącej się w getcie warszawskim.
- „Weiser Dawidek” Pawła Huelle – powieść jest historią zniknięcia trzynastoletniego chłopca pochodzenia żydowskiego.