Śmierć jest czymś, co czeka każdą żywą istotę, zarówno człowieka, jak i zwierzęta i rośliny. Jest też jednym z najbardziej frapujących ludzkość zjawisk, ponieważ jak do tej pory nie uzyskała ona odpowiedzi, co dzieje się z człowiekiem po przekroczeniu tej ostatniej granicy. Rozważania te pojawiają się w każdej religii na całym świecie. Śmierć stała się więc fascynującym, ale i przerażającym zagadnieniem, po które chętnie sięgają pisarze i inni artyści. Jest ona także jednym z najczęściej wykorzystywanych motywów literackich, który towarzyszy literaturze już od czasów starożytnych.
Biblia
Śmierć jest jednym z najważniejszych tematów, które pojawiają się w księdze, będącej fundamentem wiary chrześcijańskiej, czyli w Biblii. Opowiada ona o odejściu wielu osób, ale najważniejsza w niej jest śmierć Chrystusa na krzyżu, opisana w Nowym Testamencie. Jest to wydarzenie, na którym zbudowana jest tożsamość chrześcijan.
Śmierć Jezusa ma charakter męczeński, poprzedzały ją liczne tortury i została ona dokonana w ramach poświęcenia jedynego syna Boga, by zbawić ludzkość od grzechu. Ukrzyżowanie Jezusa za to, że ogłosił się żydowskim królem i Synem Bożym jest okrutna, dodatkowo tłum żądał uwolnienia Barabasza, podczas gdy mógł prosić o ułaskawienie Chrystusa, który głosił Dobrą Nowinę i uzdrawiał chorych. Jego poświęcenie ma jednak głęboki sens – dzięki niemu ludzkość zostanie rozgrzeszona i będzie mogła dostąpić zbawienia.
Męczeńska śmierć ma więc w tym przypadku sens i jest wyrazem głębokiej, nieskończonej miłości Boga do ludzi. Jest ona jednak też wyjątkowo bolesna, brutalna i długa. Umęczony Jezus ostatecznie jest tak naprawdę triumfatorem i zwycięzcą, a po trzech dniach od swojego odejścia, powraca on w chwale, by zmartwychwstać i swoim życiem dawać świadectwo innym.
Cierpienia młodego Wertera – Johann Wolfgang von Goethe
Motyw śmierci pojawia się także w najsłynniejszej romantycznej powieści o nieszczęśliwej miłości, czyli w „Cierpieniach młodego Wertera” Goethego. Niespełnione uczucie głównego bohatera jest tak silne, że ostatecznie popełnia on samobójstwo, nie będąc w stanie żyć w świecie, w którym nie może być ze swoją ukochaną, która wzięła ślub z innym mężczyzną.
Śmierć jest dla Wertera jedynym rozwiązaniem jego sytuacji, nie widzi on dla siebie możliwości życia w świecie, który go głęboko unieszczęśliwia. Śmierć jest jednak też odebraniem sobie szansy na zmianę rzeczywistości, rozpoczęcie innego życia, znalezienia nowej wybranki. Staje się ona także symbolem miłości niezwykle silnej, głęboko nieszczęśliwej i wyniszczającej człowieka. Niespełniony Werter po prostu poddaje się, jest zbyt przytłoczony sytuacją, w której nigdy nie będzie mógł spełnić swoich marzeń. Werter stał się swego czasu inspiracją dla młodych ludzi, którzy także zaczęli popełniać samobójstwa z powodu nieszczęśliwej miłości – powieść okazała się być dla nich inspiracją.
Dla Wertera samobójstwo było narzędziem, dzięki któremu pozbył się on nieznośnego bólu, uwolnił się od cierpienia i zakończył swoje ziemskie istnienie, które powodowało w nim smutek i frustrację. Zdawał się on nie mieć wątpliwości, że to, co czeka go po śmierci, lepsze będzie od życia ze świadomością, że Lotta nigdy go nie pokocha.
Zdążyć przed Panem Bogiem – Hanna Krall
„Zdążyć przed Panem Bogiem” to przykład literatury opisującej czasy, gdy śmierć czyhała na wszystkich na każdym kroku. Hanna Krall przy pomocy wywiadu z Markiem Edelmanem opisała wydarzenia związane z żydowskim powstaniem w getcie warszawskim w roku 1943. Wywiad ten przedstawia ludzi, którzy od dawna już byli skazani na śmierć i stopniowo wyniszczani przez okupanta, co ostatecznie spowodowało ich bunt.
Według wypowiedzi uczestników powstania nie chodziło w tej walce o odzyskanie wolności, chodziło tylko o wybór sposobu umierania. Śmierć ma różne oblicza, a powstańcom z getta lepsza wydawała się ta, która przychodzi, gdy trzyma się karabin w ręce i strzela z niego do okupanta. Była to dla nich forma zachowania godności i człowieczeństwa w świecie, który wszystko to im odebrał. Powstańcy byli świadomi, że nie uciekną śmierci i że nie mają szans w tej walce. Chcieli ją jednak przyjąć na swój sposób. Śmierć stała się także sposobem ucieczki, odzyskania wolności.
Kot w pustym mieszkaniu – Wisława Szymborska
W wierszu Szymborskiej śmierć człowieka jest przedstawiona z perspektywy zwierzęcia domowego, kota. Poetka przedstawia sytuację, w której właściciel kota nagle znika – ponieważ umiera – a on nie rozumie, dlaczego jego opiekun nie wraca. W mieszkaniu teoretycznie nic się nie zmieniło, pokoje wyglądają tak samo, ale kot wyczuwa, że coś jest nie w porządku. Próbuje więc sprowokować powrót opiekuna, buszując w mieszkaniu, zrzucając trochę papierów, jednak ta metoda nie działa.
Kotu pozostaje więc już tylko położyć się i czekać. Jest także trochę obrażony na opiekuna, ponieważ z kotem tak nie można postępować i znikać bez ostrzeżenia. Wiersz ten opowiada o śmierci od drugiej strony, czyli z perspektywy tych, którzy zostają opuszczeni przez umierającą osobę i czekają. Utwór ukazuje również spustoszenie, jakie śmierć czyni w życiu każdego, nawet małego kota, który tak naprawdę nie rozumie, co się stało. Nieobecność bliskiej osoby jest dojmująca i przytłaczająca, zajmuje sobą całą rzeczywistość.
Motyw śmierci w innych dziełach
Ze względu na swoją powszechność, śmierć pojawia się w wielu innych utworach na przestrzeni epok. Są to więc takie dzieła jak:
- Iliada Homera – w eposie opisana jest śmierć wielu osób, ponieważ mówi on o wojnie trojańskiej. Są to śmierci anonimowych żołnierzy obydwu armii, ale także zgony tak ważnych postaci jak Patroklos czy Hektor.
- Pieśń o Rolandzie – to epos rycerski, który opowiada o śmierci jako o poświęceniu się dla swojej ojczyzny. Oddanie życia jest jego najwyższą formą.
- Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – utwór ten przedstawia średniowieczne myślenie o śmierci, gdzie jest ona upersonifikowana i pojawia się jako postać z kosą. Takie przedstawienie pomagało przełamać ludziom strach przed nią.
- Romeo i Julia Williama Szekspira – to najsłynniejszy dramat, w którym śmierć kończy życie nieszczęśliwych kochanków, którzy nie mogli być razem za życia. Jest to też obraz straszliwej pomyłki, ponieważ Romeo widząc Julię, pozorującą własną śmierć, popełnia samobójstwo, a dziewczyna po przebudzeniu dołącza do niego.
- Treny Jana Kochanowskiego – jest to cykl utworów, który powstał po śmierci jego ukochanej córeczki, Urszulki. W tym przypadku literatura stała się hołdem dla zmarłej, a autorowi przyniosła ulgę i pozwoliła pogodzić się ze stratą.
- Dziady Adama Mickiewicza – opisana w nich jest samobójcza śmierć nieszczęśliwego młodzieńca, który powraca potem jako upiór. Bohaterowie dodatkowo przywołują duchy zmarłych w dawnym obrzędzie Dziadów, a główny bohater dramatu dokonuje symbolicznego samobójstwa, zmienia imię i powraca jako nowa osoba.