W powieści „Potop” autorstwa Henryka Sienkiewicza czytelnik może odnaleźć szeroką panoramę społeczeństwa polskiego tamtych czasów, ukazaną na tle trudnych, wojennych wydarzeń potopu szwedzkiego. Szczególnie szeroką reprezentację miała w tej powieści polska szlachta-sarmaci, do której należało wielu spośród opisywanych postaci, między innymi Oleńka Billewiczówna, Andrzej Kmicic, pan Michał Wołodyjowski czy Jan Onufry Zagłoba. Sienkiewicz stworzył pogłębiony obraz szlachciców, ukazując ich liczne zalety, ale także i wady, jakimi charakteryzowały się sarmaci. Sienkiewicz głównie ukazał, jak prezentowała się bogatsza grupa magnatów i szlachciców, ale też uboga szlachta zaściankowa.
Opisywana przez Sienkiewicza szlachta ma wiele Sarmaci to przede wszystkim ludzie wierni swojej ojczyźnie i patrioci, którzy gotowi są walczyć zbrojnie o jej wolność i niepodległość. Są to więc ludzie oddani Polsce i skłonni do poświęceń na jej rzecz. Są to na dodatek prawdziwi wojownicy i żołnierze, zaprawieni w swoim rzemiośle. Wołodyjowski, Kmicic, Skrzetuski – każdy z nich doskonale włada bronią i potrafi zrobić z niej właściwy użytek, walcząc z wrogiem. Na dodatek są to bohaterowie przywiązani do polskiej tradycji, obyczajów oraz religii, dbający o to, by wszystko to przetrwało i było kultywowane przez kolejne pokolenia. W związku z tym sarmaci są ludźmi o wyjątkowo mocnych kręgosłupach moralnych, działających według ustalonego kodeksu wartości. Szlachcice z „Potopu” są więc w pewnej części wyidealizowani, odpowiadający stereotypowemu ukazaniu sarmaty jako dzielnego, wojowniczego patrioty, który wie, jak ważna jest tradycja i wiara w Boga.
Jednak Sienkiewicz stworzył postaci wiarygodne i pogłębione, nie tylko jednowymiarowe ucieleśnienia stereotypu. Wskazać więc można także ich wady, które sprawiały, że bohaterowie Sienkiewicza przypominają prawdziwych ludzi. Sarmaci są więc porywczy i często unoszą się gniewem, działają pod wpływem impulsu. Byli oni także kłótliwi i skłonni do bijatyk, jeśli poniosła ich złość. Byli także ludźmi, którzy zdecydowanie nadużywali alkoholu, co miało niekorzystny wpływ na ich zachowanie i sprawiało, że byli jeszcze bardziej porywczy i agresywni. Nie wszyscy szlachcice byli także oddani sprawie polskiej, niektórzy ponad nią przekładali własny interes. Widać to było w ich podejściu do wojny, gdzie przez dłuższy czas nie byli w stanie zebrać się do walki, bo bardziej interesowały ich własne sprawy. Część szlachty świętowała razem ze Szwedami w trakcie kapitulacji pod Ujściem. Na dodatek sarmaci byli uparci i samowolni, nie uznawali autorytetu władzy i wielu z nich uważało, że wie lepiej. Przekładało się to na chaos organizacyjny w kraju, tak zgubny w trakcie wojny. Niektórzy z magnatów, tak jak Radziwiłł, zdradzili Polskę na rzecz władzy i majątku. Chciwość zaślepiła ich do tego stopnia, że sprzedali własną ojczyznę. Sienkiewicz nie ukrywał więc, że w społeczeństwie wielu było zdrajców.
Szlachta polska miała więc liczne wady i zalety. Sienkiewicz pisał jednak „ku pokrzepieniu serc”, dlatego też bardziej eksponował jednak zalety, takie jak patriotyzm, waleczność czy też religijność sarmatów. Opisał jednak też wady, tworząc w ten sposób wiarygodny portret tej grupy społecznej z XVII wieku.