Symbole i alegorie w literaturze wpływają na wartość artystyczną dzieła i jednocześnie na sens całego utworu. Dzięki nim dzieło zyskuje dodatkową, niedosłowną warstwę, która zmienia znaczenie wiersza lub fragmentu prozy. Funkcje symbolu i alegorii są zatem podobne, jednak oba środki stylistyczne różnią się od siebie. Jakie są najważniejsze różnice między nimi?
Symbol, czyli szeroka interpretacja motywu lub znaku
Symbol to środek stylistyczny, który ma jedno dosłowne znaczenie i kilka ukrytych, metaforycznych. W przeciwieństwie do alegorii odbiorca dzieła może zinterpretować go na kilka różnych sposobów. Autor nie narzuca symbolowi jedynie jednego, poprawnego znaczenia. Pojawienie się symbolu w dziele wskazuje, że w danym elemencie utworu znajduje się głębsza myśl, niewypowiedziana wprost. Treść jest bardziej tajemnicza i nieoczywista, co skłania do przemyśleń i refleksji nad wydźwiękiem całego utworu.
Przykładem symbolu w polskiej literaturze jest polonez tańczony przez wszystkich bohaterów „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Z jednej strony można odczytywać go jako zjednoczenie zwaśnionych rodzin, z drugiej – jako wyraz szacunku wszystkich grup społecznych wobec siebie. Dodatkowo można upatrywać w nim zjednoczenia narodu polskiego oraz jego pochodu ku wolności i odzyskaniu niepodległości.
Alegoria, czyli jedno określone znaczenie
Alegorię od symbolu odróżnia przede wszystkim brak dowolności interpretacji. Alegoria zawsze oznacza to samo, dlatego bez względu na to, gdzie się pojawia, odbiorca od razu wie, w jaki sposób powinien ją zrozumieć. Do jej zrozumienia nie potrzeba wiedzy literackiej oraz znajomości kontekstu powstania całego dzieła. Alegorią może być np. postać lisa, który jest powszechnie kojarzony z chytrością i przebiegłością. Gołąb jest z kolei znany jako alegoria pokoju.
Alegorie i symbole w literaturze – funkcje
Stosowanie alegorii i symboli w literaturze miało na celu podniesienie wartości artystycznej dzieła, zaciekawienie odbiorcy oraz skłonienie go do przemyśleń, ale nie tylko. Oba środki stylistyczne skracały długie opisy i zastępowały je jednym słowem. Dodatkowo wykorzystywano je w utworach poddawanych cenzurze, by przekazać określone treści bez narażania się na nieprzychylność cenzorów. Takie zastosowanie alegorii pojawia się m.in. w „Folwarku Zwierzęcym”, który jest alegorią życia pod rządami totalitarnymi. Orwell był zmuszony do jej użycia, by wydać swoją powieść w czasie II wojny światowej (1943).