Motyw deesis pojawia się głównie w literaturze sakralnej i wczesnego średniowiecza. Polega na wykorzystaniu postaci Maryi lub Jana Chrzciciela jako osób, które mogą wstawić się u Jezusa w celu wyproszenia określonych łask. Częściej niż w literaturze spotyka się go w malarstwie i rzeźbiarstwie. Słynną mozaikę deesis można zobaczyć między innymi w Stambule w świątyni Hagia Sophia, w polskiej literaturze motyw występuje z kolei w utworze „Bogurodzica”.
Motyw deesis – co to jest?
Słowo „deesis” pochodzi z greki i oznacza prośbę. Motyw deesis polega na tym, że w dziele literackim pojawiają się trzy postaci z kultury i wiary chrześcijańskiej. Główną z nich jest Jezus Chrystus, a obok niego znajdują się Maryja i Jan Chrzciciel. Twórca prosi Maryję i Jana Chrzciciela o wstawiennictwo u Jezusa i wyproszenie dla niego łaski zdrowia, nawrócenia, dobrych zbiorów, zwycięstwa w bitwie itp. Utwór z motywem deesis ma zatem formę błagalną. Konstrukcja dzieła jasno wskazuje, kogo prosi się o wstawiennictwo i w jakim celu.
Prośba w utworze jest wyrażana jasno i klarownie, a język zwykle ma podniosły charakter. Często pojawiają się w nim religijne określenia Maryi takie jak: „Najświętsza Panienka”, „Madonna”, czy też „Matka Boska”. Używając takich zwrotów, twórca chce podkreślić świętość osoby, do której wznosi błagalne modły.
Motyw deesis – funkcja
Motyw deesis w literaturze przede wszystkim pełni rolę religijną. Pojawia się w dziełach, które są istotne dla chrześcijan. Dotyczy to zarówno chrześcijan-katolików, jak i obrządku wschodniego, czyli prawosławnych. W niektórych utworach osoba Maryi lub Jana Chrzciciela nie pojawia się, a zamiast niej autor umieszcza innego świętego. Deesis pojawia się w treści wielu modlitw i litanii, których słowa wierni wypowiadają w trakcie nabożeństw. Podobną funkcję pełnił motyw deesis w malarstwie i rzeźbiarstwie sakralnym.
Wykorzystanie motywu deesis służyło podkreśleniu religijności autora i krzewieniu religii wśród społeczeństwa. Miał za zadanie propagować regularne modlitwy i zachęcać do większej żarliwości podczas nich. Motyw służył też podnoszeniu na duchu rycerzy, którzy brali udział w długich wojnach, często przeciwko innowiercom. Modlitwy wznoszone do Jezusa Chrystusa przez wstawiennictwo Maryi i Jana Chrzciciela miały zwiększać szansę zwycięstwa i pokonania wrogów, a następnie szczęśliwego powrotu do ojczyzny.
Motyw deesis – przykłady w literaturze
Najbardziej znanym przykładem deesis w polskiej literaturze jest średniowieczna pieśń „Bogurodzica”. Jej autor jest nieznany. Pieśń ma typowy średniowieczny charakter, dlatego stanowi jeden z najważniejszych zabytkowych utworów napisanych w języku polskim. W „Bogurodzicy” autor zwraca się do Maryi z prośbą o wstawiennictwo i uzyskanie łask:
„Bogurodzica dziewica,
Bogiem sławiena Maryja,
U twego syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison”
Motyw deesis pojawia się też w Litanii Loretańskiej do Najświętszej Maryi Panny, czyli we współczesnej modlitwie, wygłaszanej w świątyniach chrześcijańskich:
„(…) Panie, nasz Boże, daj nam, sługom swoim, cieszyć się trwałym zdrowiem duszy i ciała, i za wstawiennictwem Najświętszej Maryi, zawsze Dziewicy, uwolnij nas od doczesnych utrapień i obdarz wieczną radością. Przez Chrystusa, Pana naszego.”