Czatyrdah to trzynasty w kolejności sonet pochodzący z cyklu Sonety Krymskie autorstwa Adama Mickiewicza. Został on zainspirowany najpewniej widokiem góry podczas podróży Adama Mickiewicza po półwyspie Krymskim. Masyw rozciąga się od Symferopola aż po Ałusztę – miasto, któremu autor poświęcił poprzednie dwa sonety.
Czatyrdah – wstęp do analizy i interpretacji
Według niektórych klasyfikacji, Czatyrdah to jeden z czterech sonetów opisujących podróże Mickiewicza po dolinach krymskich. Pozostałymi trzema są poprzedzające go utwory: Bajdary, Ałuszta w dzień i Ałuszta w nocy. Istnieje także inna klasyfikacja, która Czatyrdah umieszcza w grupie sonetów wyłącznie opisowych. Pozostałymi trzema z tej grupy są sonet jedenasty i dwunasty.
Z kontekstu biograficznego Adama Mickiewicza wiemy, że podczas swojej podróży po półwyspie Krymskim przebywał on na wygnaniu. Była to kara nałożona na niego w procesie filomatów i filaretów. Tęsknota za ojczyzną i żal po jej utracie jest widoczny w sonetach w niemal całym zbiorze. Warto jednak pamiętać, że podróż po Krymie była dla Mickiewicza szczególnym doświadczeniem. Wyjątkowy wpływ miało na niego zetknięcie z nową kulturą, religią a także wschodnią przyrodą – potwierdzają to liczne orientalizmy znajdujące się w wierszach.
Czatyrdah – analiza utworu
Czatyrdah jest sonetem – utworem lirycznym o z góry określonych zasadach dotyczących schematu i kompozycji. Całość, czternaście wersów, podzielona została na dwie, czterowersowe strofy oraz dwa trójwiersze. Ze względu na przyjęte normy, każdy z wymienionych elementów powinien spełniać konkretną rolę w utworze. Strofy mają za zadanie przybliżyć odbiorcy sytuację liryczną, nadać klimatu całemu wierszowi i podkreślać końcową konkluzję, która powinna znajdować się w dwóch ostatnich trójwierszach.
Warto zwrócić uwagę na te zasady, aby dostrzec odstępstwa, jakich dopuścił się Adam Mickiewicz w Czatyrdahu. Sonet ten jest wyłącznie opisowy – brak w nim pointy, podsumowania całości. Wprowadzony został także podział na role – w tym wierszu prezentowany jest monolog Mirzy – tatarskiego przewodnika. Mimo wszystkich naruszeń formy, zachowany został standardowy układ rymów – w pierwszych dwóch strofach schemat abba tworzy rymy okalające. W dwóch trójwierszach kolejność cdc i dcd tworzy rymy krzyżowe. Całość napisana została charakterystycznym trzynastozgłoskowcem.
Sonet jest bogaty w środki stylistyczne. Metafory mają za zadanie dokładniej przybliżyć odbiorcy sytuację liryczną, nadać klimatu całości. Kwieciste porównania charakterystyczne są dla języka mówionego i poezji wschodniej – to zjawisko, podobnie jak nagromadzenie słów zapożyczonych z języka i kultury wschodniej nazywamy orientalizmami. Ich celem jest wprowadzenie egzotycznego klimatu do utworu.
Liczne wykrzyknienia, czasem w formie apostrofy, nadają dynamizmu, mają także zwracać uwagę odbiorcy na konkretne elementy w poszczególnych wierszach. Dodatkowo, dzięki ich użyciu, wprowadzany jest podniosły nastrój. Epitety zostały użyte, aby jak najdokładniej oddać emocje i uczucia podmiotu lirycznego. Dzięki nim poeta jest także w stanie idealnie oddać wygląd Czatyrdahu. Momentami wprowadzona jest personifikacja góry, która pomaga w pełni oddać jej majestat.
Czatyrdah – interpretacja utworu
Pierwsza zwrotka rozpoczyna się opisem góry. Podmiot liryczny – Mirza – opisuje majestat góry za pomocą metafor: muzułmanie klękają u jej stóp. Porównuje on Czatyrdah do masztu wielkiego statku. Liczne apostrofy mają podkreślać dostojność góry, Mirza traktuje ją niemal jak bóstwo – jest ono nazwane „minaretem świata” czy „gór padyszachem” – sułtanem, władcą wszelkich wzniesień. Barwny opis jest kontynuowany w drugiej strofie.
Czatyrdah, wznoszący się ponad innymi skałami, jest niczym pilnujący wstępu do bram nieba archanioł Gabriel. Górę porasta ciemny las, a chmury otaczające szczyt są niczym turban. Warto zwrócić tutaj uwagę na zmieszanie dwóch religii – w sonecie znajdują się elementy odnoszące się zarówno do kultury i religii islamu jak i wierzeń chrześcijańskich.
W kolejnych trójwierszach Mirza również zwraca uwagę na majestat Czatyrdahu, jego stałość i niewzruszenie. Niezależnie od pogody czy ludzkich tragedii, Czatyrdah, zawsze nieruchomy, stoi w tym samym miejscu. Porównany jest on do łącznika między ziemią a niebem. Wznoszący się ponad ziemię, ludzi czy burze słucha on słów Boga. W ostatnich dwóch trójwierszach góra jest więc przedstawiona jako ogromna, niedostępna – przez to też sprawia wrażenie niebezpiecznej.
Chociaż sonet jest wyłącznie opisowy i brak mu końcowej konkluzji, możemy jednak wyróżnić dwie części utworu. Pierwsze dwie strofy są opisem wyglądu Czatyrdahu. Za pomocą licznych porównań góra jest przedstawiona w jak najdokładniejszy sposób. Druga część, końcowe trójwiersze, mówi o stałości Czatyrdahu – góra jest mocna, majestatyczna i obojętna na to, co dzieje się wokół niej. Bez względu na to, czy jest to żywioł niszczący ludzki dorobek czy warunki atmosferyczne – nic nie jest wstanie uszkodzić majestatu Czatyrdahu.