Alegorie pojawiają się często w bajkach oraz w utworach, których celem jest moralizowanie odbiorcy. Łatwo jest ją rozpoznać, choć początkowo można mylić ją z symbolem. Dzięki alegoriom wiele rzeczy można wyrazić w sposób jednoznaczny, niebudzący wątpliwości u czytelnika. Z pomocą alegorii autor zyskuje możliwość zgrabnego i zwięzłego przedstawienia jakiejś idei lub pojęcia, co zwiększa bogactwo języka oraz podnosi walory artystyczne dzieła. Czym dokładnie jest alegoria? Jakie są przykłady jej zastosowania w polskiej literaturze?
Alegoria – definicja
Mianem alegorii określa się obraz słowny, który ma przenośne znaczenie. Nadaje mu się je np. przez personifikację. Zrozumienie znaczenia alegorii nie sprawia odbiorcy problemów, gdyż odpowiednie atrybuty i emblematy umożliwiają odczytanie jednoznacznego przesłania, rozumianego podobnie lub jednakowo przez większość społeczeństwa. Cechy alegorii dobrze oddaje sowa, którą utożsamia się z wiedzą i mądrością. Podobnie jest w przypadku lisa, którego kojarzy się z chytrością i przebiegłością. Berło powszechnie kojarzy się z władzą i monarchią, natomiast kostucha z kosą w ręku ze śmiercią. W przypadku symbolu nadanie mu jednoznacznego, jasnego znaczenia jest niemożliwe. Odbiorcy mogą odczytywać symbol na wiele sposobów, natomiast znaczenie alegorii nasuwa im się samo z powodu swojej niezmienności. Alegoria stanowi ważny składnik świata w utworze. Może być wykorzystana jako motyw, postać bądź jako ogólny zarys fabuły.
W polskiej i zagranicznej literaturze alegoria pojawia się głównie w bajkach i przypowieściach. Ponadto można napotkać ją w literaturze dydaktycznej i moralizatorskiej z okresu średniowiecza i renesansu. W średniowieczu stosowano ją w moralitecie, w którym jednostkowy bohater dramatyczny (ang. Everyman, niem. Jedermann) wybiera między dobrem i złem oraz zbawieniem i potępieniem. Alegorie pojawiały się też w poematach łączących cechy romansu i dzieła moralizatorskiego oraz w utworach traktujących o ideach politycznych.
Przykłady alegorii
Najłatwiejsze do odnalezienia i zrozumienia są alegorie w bajkach. Pojawiają się np. w utworach Ignacego Krasickiego. Autor nie tylko stosuje w nich alegorie, ale często dokładnie objaśnia je w treści. Przykładem takiego użycia alegorii jest bajka „Dąb i dynia”:
„Kiedy czas przyzwoity do dojźrzenia nastał,
Pytała dynia dęba, jak też długo wzrastał?
«Sto lat». «Jam w sto dni zeszła taką, jak mnie widzisz»
— Rzekła dynia. Dąb na to: «Próżno ze mnie szydzisz;
Pięknaś, prawda, na pozór, na pozór też słyniesz:
Jakeś prędko urosła, tak też prędko zginiesz».”
Dąb jest alegorią trwałości. Krasicki dokładnie wyjaśnia, że dąb przetrwa kolejne lata, dekady i wieki, podczas gdy wiele innych rzeczy przeminie tak jak dynia. W bajce „Paw i orzeł” przywołuje z kolei pawia jako alegorię próżności:
„Paw się dął, szklniące pióra gdy wspaniale toczył.”
Nieco trudniejszym przykładem użycia alegorii jest wiersz „Testament mój” Juliusza Słowackiego. Słowacki dokonał w nim swoistego podsumowania twórczości i dorobku artystycznego oraz własnego życia. Użył w nim alegorii oświaty, nauczania, przekazywania wiedzy, pisząc o „kagańcu oświaty”:
„(…)Lecz zaklinam: niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec”.
Nawiązał nim do przekazywania wiedzy kolejnym pokoleniom Polaków o ich ojczyźnie, by ta zawsze żyła w ich sercach oraz umysłach. Użył również alegorii ojczyzny, określając ją mianem „okrętu”:
„Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode,
A póki okręt walczył, siedziałem na maszcie,
A gdy tonął, z okrętem poszedłem pod wodę…”.
Pisząc o okręcie walczącym, miał na myśli m.in. wystąpienia zbrojne Polaków pod zaborami. Sam nie brał udziału w powstaniu listopadowym w 1830 roku ze względu na gruźlicę i wątłe zdrowie, jednak mocno przeżywał walki i próbował utrzymać morale wśród powstańców za sprawą poezji. Tonący okręt jest z kolei alegorią upadku Polski pod zaborami i klęsk kolejnych powstań.
Alegoria pojawia się również w Biblii w Księdze Rodzaju. Jest nią wąż, który kusi Ewę do zerwania owoców z zakazanego drzewa, co przyczynia się do wypędzenia ludzi z Edenu. Wąż do dziś jest alegorią podstępu, a także ludzi, którzy zyskują czyjeś zaufanie, by ich skrzywdzić lub pogorszyć ich los.