Przez wieki istnienia literatury ludzie stworzyli wiele różnych odmian tekstów. Jednym z najpopularniejszych rodzajów wciąż są powieści. One także mają obecnie wiele odmian, różniących się od siebie sposobem ich tworzenia, narracją, ujęciem i tym, w jaki sposób prowadzona jest w nich akcja. Jednym z jej rodzajów jest powieść polifoniczna. Pojęciem tym po raz pierwszy posłużył się rosyjski badacz literatury, Michaił Bachtin. Użył tego określenia, opisując powieść „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego.
Definicja powieści polifonicznej i jej najważniejsze cechy
Powieść polifoniczna to nazwa, która wywodzi się z pojęć dotyczących muzyki i praktycznie oznaczała po prostu „wielogłos” czy „współbrzmienie”. Określenie to przejęła literatura i szybko zaczęło ono oznaczać taki rodzaj narracji, w której stosowane jest równouprawnienie każdej postaci. Każdy bohater, światopogląd czy idea mają równą rolę w tekście i są przedstawione jako tak samo ważne i istotne. Wszystkie postaci są więc samodzielne, a ich pogląd na świat tak samo godny opisania, jak innych opisanych osób. To pozwala pisarzowi na dokładną, pogłębioną prezentację każdej z nich, przedstawienia ich perspektywy oraz motywacji. Często w tym celu stosowana jest mowa pozornie zależna, pozwalająca na łączenie wewnętrznych monologów z narracją powieści.
Bachtin użył tego sformułowania w stosunku do dzieła Fiodora Dostojewskiego, jednak utwory tego typu powstawały już wcześniej, a autor „Zbrodni i kary” po prostu dopracował polifoniczną narrację. W tym ujęciu żadna z opisywanych postaci nie zaczyna dominować tekstu, sprawiedliwie ukazuje on bowiem wszystkie perspektywy i pozwala im jednocześnie wybrzmieć. Autor uwzględnia nie tylko wydarzenia, ale także emocje, przeżycia i refleksje bohaterów, ukazując ich tym samym w sposób kompleksowy i zróżnicowany. Pojawiają się też ich polemiki czy wymiany poglądów. W takim przypadku autor często nie narzuca też jednego słusznego rozwiązania i zakończenia, tylko pozwala czytelnikowi samodzielnie odszukać odpowiedzi na postawione w dziele pytania. Kładzie się tu nacisk na własną interpretację.
Przykłady powieści polifonicznych
Najważniejszym przykładem powieści polifonicznych jest właśnie wskazana przez Bachtina „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego. Czytelnik zostaje wprowadzony w świat wewnętrzny Rodiona Raskolnikowa, w jego przeżycia, stany emocjonalne i rozterki. Odbiorca może też jednak zapoznać się z perspektywą innych bohaterów, na przykład ukochanej Raskolnikowa, czyli Soni. Wśród przykładów powieści polifonicznych warto wskazać także Wacław Berent i jego powieść „Próchno” oraz Stanisław Vincenz w „Na wysokiej połoninie”, Mario Vargas Llosa i „Wojna końca świata”. Ci twórcy również udzielili wszystkim swoim bohaterom głosu i pozwolili, by ich racje wybrzmiały na równi z innymi.