Komizm pojawia się niemalże w każdym gatunku literackim. Zabawne sytuacje w powieściach obyczajowych i wiersze ukazujące absurdy rzeczywistości od lat wywołują uśmiech na twarzy czytelników. Komizm ma swoje korzenie w literaturze antycznej, w której prócz greckiej tragedii wystawiano liczne komedie.
Co to jest komizm?
Komizm w literaturze to wątki, które mają za zadanie rozbawić czytelnika. Wykorzystuje się go głównie w komediach i satyrach, jednak nie ma przeszkód, by wplatać wątki komiczne do powieści fantastycznych, psychologicznych, obyczajowych, a nawet kryminałów. Zabawne wątki lub komiczne postacie występują nawet w dramatach i utworach, których całościowy wydźwięk jest smutny i refleksyjny. Komizm służy ośmieszaniu i krytykowaniu przywar, konkretnych wartości lub wydarzeń. Może również skłaniać do określonej interpretacji całego dzieła lub jego fragmentu.
W zależności od utworu komizm może przyjąć rubaszną, prostą formę lub opierać się na inteligentnych, trudniejszych żartach (np. grach słownych). W pierwszym przypadku autor może np. wyśmiewać ludzką fizyczność i seksualność. Gry słowne mogą z kolei przyjąć formę zabawnych konstrukcji zdań i żartów opowiadanych przez bohaterów powieści. Komizm pojawia się również w grotesce oraz przyjmuje formę czarnej komedii (np. żarty ze śmierci, nieszczęść i wypadków). Czarny humor ma kontrowersyjny charakter, a jego główną funkcją jest zaskakiwanie czytelnika.
Rodzaje komizmu w literaturze
Komizm w literaturze dzieli się na dwa podstawowe rodzaje. Pierwszym z ich jest komizm elementarny, który ma bawić czytelnika w prosty sposób. Drugi rodzaj komizmu to komizm złożony, wymagający od czytelnika przemyśleń i odczytywania niektórych wątków w sposób niedosłowny. Złożony komizm obejmuje np. ironię, groteskę i satyrę.
Istnieje również podział komizmu na: sytuacyjny, słowny i postaci. Komizm sytuacyjny ukazuje splot niefortunnych zdarzeń, które przyjmują zabawny obrót. Komizm słowy (inaczej językowy) obejmuje żarty, dowcipy i zabawne dialogi pomiędzy bohaterami. Mieszczą się w nim również powiedzonka bohaterów (np. „A to feler! Westchnął seler” w wierszu Jana Brzechwy „Na straganie”). Komizm postaci, znany również jako charakterologiczny, uwypukla pewne cechy bohaterów. Można go znaleźć w baśni Hansa Christiana Andersena „Nowe szaty cesarza”, w której tytułowy cesarz nie przyznaje się do swojej głupoty i wychodzi nagi na ulicę.
Przykłady komizmu
Jednym z najbardziej znanych przykładów komizmu w literaturze jest komedia „Zemsta” Aleksandra Fredry. Występuje w niej wiele rodzajów komizmu: słowny (dialogi pomiędzy bohaterami), postaci (Papkin) oraz sytuacyjny (dyktowanie listu Dyndalskiemu). Aleksander Fredro umieścił zabawne wątki również w „Ślubach Panieńskich”.
W „Panu Tadeuszu” komizm sytuacyjny pojawia się w chwili, gdy Tadeusz ratuje z opresji Telimenę, którą zaatakowały mrówki. Z kolei Tadeusz Borowski w opowiadaniach przytoczył przykłady „humoru oświęcimskiego”, czyli specyficznych żartów i gierek słownych, które pomagały przetrwać w obozowej rzeczywistości. Pisał ironicznie, że „Ludzie są w Oświęcimiu zakochani”. Komizm postaci można znaleźć za to w komedii „Świętoszek” Moliera, krytykującej dewocję i powierzchowne przykładne życie.