Pytanie retoryczne to jedna z najlepiej znanych figur stylistycznych i retorycznych. Dzięki niemu można przykuć uwagę odbiorcy do wybranego fragmentu utworu lub przemówienia. Cechą charakterystyczną pytania retorycznego jest fakt, że zadający pytanie nie oczekuje odpowiedzi. Pytanie ma skłonić do przemyśleń. Co jeszcze powinno się wiedzieć o pytaniach retorycznych i ich funkcji w literaturze?
Czym jest pytanie retoryczne?
Pytanie retoryczne to pytanie, które zadaje się w innych celach niż uzyskanie odpowiedzi. Odpowiedź może być oczywista, dlatego autor już ją zna. Może być również niemożliwa. Zadanie pytania służy podkreśleniu wagi omawianego problemu, skłonieniu odbiorcy do przemyśleń lub utrzymaniu jego uwagi w czasie długiego przemówienia. Autor może samodzielnie udzielać odpowiedzi na zadane pytanie retoryczne w kolejnym zdaniu lub wersie wiersza.
Jakie są funkcje pytania retorycznego?
Pytanie retoryczne pełni kilka różnych funkcji w zależności od kontekstu i intencji autora. Przede wszystkim oddziałuje na emocje odbiorcy. Zwiększa jego uwagę i wzmacnia siłę wypowiedzi, by podkreślić, że dany fragment jest istotniejszy niż inne. Pytanie retoryczne ożywia wypowiedź i sprawia, że rośnie dramatyzm. Ponadto można zastosować je, by uwypuklić kontrast pomiędzy dwiema sprzecznymi teoriami. Zadając pytanie bez odpowiedzi, można zwrócić uwagę odbiorcy na fakt, że przedstawia mu się dwa wzajemnie wykluczające się zagadnienia. Tym samym odbiorca może się nad nimi pochylić i wybrać to, które uzna za bliższe prawdy.
W przypadku przemówień pytanie retoryczne może służyć perswazji. Pytanie może zwiększyć sympatię odbiorcy do mówcy lub ułatwić uzyskanie jego aprobaty do przedstawianych idei. Jest to pewnego typu manipulacja, dlatego pytania retoryczne często pojawiają się w przemówieniach wielkich przywódców, polityków-populistów i propagandystów. Zadanie pytania retorycznego daje wrażenie dialogu. Słuchacz nie odpowiada, jednak czuje się „wciągnięty” do dyskusji i staje się bardziej aktywny. Pytania retoryczne w przemówieniach i przekazie propagandowym kierują odbiorcę na określony tor myślenia.
Zadanie pytania retorycznego buduje wspólną przestrzeń do refleksji między autorem lub mówcą a odbiorcą. Dzięki niemu autor pokazuje swój punkt widzenia a określoną sprawę, wyraża dezaprobatę lub powątpiewanie. Intonacja wypowiedzi staje się atrakcyjniejsza. Pytanie może dodatkowo spełniać funkcję przerywnika, który oddziela poszczególne myśli autora. W tekście pisanym może posłużyć jako nagłówek.
Pytanie retoryczne – przykłady w literaturze i mowie potocznej
Z pytaniami retorycznymi spotykamy się na co dzień, nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Wykorzystuje się je do zwracania uwagi osoby, z którą prowadzi się dialog. Wypowiadając swoją opinię, często używa się pytań na końcu zdania takich jak:
„Prawda?”
„No widzisz?”
„I po co nam to było?”
W taki sposób rozmówca podtrzymuje uwagę drugiej osoby i zwraca ją na swoje zdanie w określonym temacie. Może wyrazić również swoje niezadowolenie, powątpiewanie lub sarkazm.
Pytania retoryczne pojawiają się często w przemówieniach charyzmatycznych przywódców. Często stosowali je politycy, którzy zapisali się na niechlubnych kartach historii: Adolf Hitler, Józef Stalin i Włodzimierz Lenin. Przykładem pytania retorycznego jest tzw. cytat armeński, który wygłosił Hitler, usprawiedliwiając powody agresji na Polskę:
„(…) celem wojny nie jest osiągnięcie jakiejś linii geograficznej, ale fizyczna eksterminacja wrogów. Obecnie tylko na wschodzie umieściłem oddziały SS Totenkopf, dając im rozkaz nieugiętego i bezlitosnego zabijania wszystkich mężczyzn, kobiet i dzieci polskiej rasy i języka, bo tylko tą drogą zdobyć możemy potrzebną nam przestrzeń życiową. Kto w naszych czasach jeszcze mówi o eksterminacji Ormian?”
Równie znany jest cytat w formie pytania retorycznego z wiersza Adama Mickiewicza „Niepewność„, który zadomowił się w popkulturze za sprawą Marka Grechuty:
„I znowu sobie powtarzam pytanie: Czy to jest przyjaźń? Czy to jest kochanie?”
Mickiewicz zastanawiał się, jakimi uczuciami darzy kobietę i kiedy przyjaźń zmienia się w miłość. Nie oczekiwał przy tym odpowiedzi na pytanie, gdyż mógł jej udzielić tylko on sam.