Sonety uznaje się za jedne z najbardziej wyrafinowanych utworów literackich. Zachowanie ich kompozycji wymaga od autora kunsztu i dokładnego przemyślenia treści. Z tego względu sonety tworzyli wybitni poeci, którzy często wydawali je w formie cyklów. Co wyróżnia sonety? Którzy poeci polscy specjalizowali się w ich pisaniu?
Co to jest sonet?
Sonet to utwór liryczny, którego historia się XIII-XIV wieku. Pierwsze sonety powstawały we Włoszech z inspiracji ludową poezją. Za pierwszego autora tego gatunku uznaje się Giacomo da Lentini, który pochodził z Sycylii. Z czasem sonety stały się popularne w innych częściach Europy, w tym w Polsce. Rozkwit sonetów przypada na renesans, barok i romantyzm.
Sonet może poruszać dowolną tematykę. Autorzy często nawiązują do miłości, śmierci lub straty. Podejmują również próby refleksji nad życiem. W opozycji do nich stoją sonety o tematyce erotycznej, nacechowane lekkością i afirmacją życia.
Główną cechą sonetu jest charakterystyczna konstrukcja. Utwór ma 14 wersów, które dzielą się na dwa czterowiersze i dwa trójwiersze. Rymy w czterowierszach przyjmują formę „abba abba”. W pierwszej zwrotce autor opisuje temat, w kolejnej skupia się na podmiocie. W zwrotkach trójwierszowych przekazuje refleksję.
Jakie są cechy sonetu?
Ze względu na zróżnicowaną tematykę sonet wyróżnia przede wszystkim 14-wersowa kompozycja. Utwór zawsze ma tyle samo wersów bez względu na to, jak podzielono go na strofy. W polskiej poezji strofy liczą kolejno: cztery, cztery, trzy i trzy wersy. Taka kompozycja jest charakterystyczna również dla sonetów włoskich. Z kolei w liryce angielskiej sonet ma 3 zwrotki po cztery wersji i 1 zwrotkę dwuwersową. Bez względu na liczbę zwrotek cały utwór ma kunsztowną kompozycję. Wersy liczą jedenaście sylab w sonecie włoskim i trzynaście sylab w sonecie francuskim. Sonety angielskie mają wersy składające się z pięciu stóp po dwie sylaby: krótkiej i długiej lub akcentowanej i nieakcentowanej. Stworzenie takiej kompozycji wymaga sporo pracy, dlatego sonety pisali najwybitniejsi poeci.
W sonetach często występują powtórzenia oraz anafory. Anafora pojawia się m.in. w sonecie Adama Mickiewicza „Grób Potockiej” z cyklu „Sonety Krymskie”:
„I mnie wtenczas dźwięk mowy rodzinnéj ocuci:
I wieszcz, samotną piosnkę dumając o tobie”
Dzięki anaforom i powtórzeniom autorzy utrzymywali odpowiedni rytm wiersza i zachowywali określoną liczbę sylab w wersach. Powtórzenia miały również na celu podkreślenie znaczenia tematu lub puenty utworu. Rymy stosowane w sonetach są ciekawe i oryginalne zarówno pod względem układu, jak i połączeń słów.
Sonety powszechnie wydaje się w cyklach. Każdy utwór z cyklu omawia inny temat, jednak wszystkie utwory w zbiorze mają cechy wspólne. Wspomniane sonety Krymskie Adama Mickiewicza omawiają tematy związane z Krymem, jego kulturą, mieszkańcami, bądź morzem okalającym półwysep. Ciekawostkę stanowi cykl sonetów „Córa Sławy” autorstwa czeskiego poety Jana Kollara. Autor porusza w nim tematykę miłości, patriotyzmu i narodowego odrodzenia Słowian.
Przykłady sonetów
We Włoszech sonety tworzyli nie tylko Giacomo de Lentini, ale i Dante Alighieri i Francesco Petrarca. Petrarca pisał sonety w tematyce miłosnej, opisując w nich swoje uczucie do Laury. Nie wiadomo, czy Laura jest postacią historyczną, czy też fikcyjną, jednak utwory poety do dziś stanowią wspaniałe dziedzictwo literackie. Pośród polskich autorów sonetów można wymienić: Mikołaja Sępa Sarzyńskiego, Kazimierza Przerwę-Tetmajera, Jana Kasprowicza, Adama Mickiewicza i poetę współczesnego Jana Stanisława Skorupskiego, który napisał najwięcej sonetów na świecie i znalazł się w Księdze Rekordów Guinnessa.
Mikołaj Sęp-Sarzyński napisał m.in. „Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem„, w którym porusza temat wewnętrznego konfliktu moralnego i walki dobra ze złem. Kazimierz Przerwa-Tetmajer napisał z kolei sonet pt. „O sonecie”, traktuje o trudności tworzenia utworów o 14-wersowej budowie. Jednocześnie zachwycał się własnym kunsztem i umiejętnością konstruowania oryginalnych utworów.
„Lubię sonetu trudną, misterną budowę:
zda mi się, że mi kawał marmuru odkuto,
w którym swobodnie rzeźbić może moje dłuto
w rozmiarach wiecznie jednych kształty coraz nowe.”