Daremne żale Adama Asnyka pochodzą z tomu Album Pieśni z 1898 r. Utwór należy do poezji pośredniej, przyjmuje formę apelu do starszego pokolenia- romantyków. Wiersz stanowi polemikę pomiędzy wartościami wyznawanymi przez romantyków a postawami pozytywistów. Autor wyraża swój punkt widzenia na przemijanie i konieczność przyzwolenia na nadchodzące zmiany.
Daremne żale- analiza wiersza i środki stylistyczne
Utwór Daremne żale składa się z czterech strof, każda po cztery wersy. Wersy nieparzyste mają po osiem sylab, natomiast wersy parzyste po siedem- jest to wiersz jambiczny, o regularnej budowie. Rymy są dokładne, parzyste. Występują w rodzaju męskim i żeńskim. Układ rymów jest krzyżowy: ab ab.
Wiersz ma charakter liryki pośredniej, w której podmiot liryczny nie zwraca się do odbiory bezpośrednio, nie ujawnia wprost swoich refleksji ani swojej tożsamości, lecz stara się powiedzieć wszystko poprzez odpowiednio skonstruowany opis rzeczywistości. Podmiot liryczny dystansuje się od pokolenia romantyków. Wskazują na to takie zwroty jak „świat wam nie odda” i „wy nie cofniecie życia fal!”, w których zastosowano drugą osobę liczby mnogiej. Swój apel kieruje do starszej generacji, jako przedstawiciel młodego pokolenia pozytywistów.
Utwór opiera się na zasadzie dychotomii, czyli zestawienia ze sobą dwóch przeciwstawnych wizji świata- romantycznej i pozytywistycznej. Różnice pomiędzy tymi dwoma wizjami opisane są za pomocą licznych kontrastów: przeszłość i przyszłość, życie i śmierć, nowoczesność i tradycja. Podmiot liryczny wyraża kontrasty za pomocą zwrotów: „idąc wstecz – naprzód iść”, „cofnięcie życia – świat pójdzie swoją drogą”.
W utworze pojawia się dużo środków stylistycznych. Świat przedstawiony opisują epitety licznie nagromadzone w wierszu: „bezsilne gniewy”, „próżny trud”, „uwiędłe laury” oraz metafory: „zniknionych mar szereg”, „przeżyte kształty”. W utworze często występują wykrzyknienia, dodając dynamizmu i emocjonalnego wydźwięku takim zwrotom jak: „Bezsilne złorzeczenia!”, „Wy nie cofniecie życia fal!”, „Bezsilne gniewy, próżny żal!”. Typowe dla utworów przyjmujących formę apelu są apostrofy, w których podmiot liryczny zwraca się do odbiorców: „Wy nie cofniecie życia fal!”.
W wierszu pojawiają się animizacje, które sprawiają, że pojęcia abstrakcyjne nabierają cech istot żywych, np. „świat wam nie odda”, „świat pójdzie”. Utwór jest bardzo dynamiczny, mocno nacechowany emocjonalnie. Podmiot liryczny pragnie wstrząsnąć odbiorcą, zmusić go do refleksji.
Daremne żale – interpretacja wiersza
Utwór stanowi próbę położenia pomostu pomiędzy przemijającą epoką romantyzmu a nadchodzącą myślą pozytywistyczną. Podmiot liryczny wzywa do porzucenia starych sentymentów i zwrócenia się ku przyszłości, bo tylko tam może czekać lepsze życie.
W pierwszej strofie wiersza osoba mówiąca nawołuje do ostatecznego pożegnania się z „przeżytymi kształtami”, które należą już do przeszłości i nie mają racji bytu w obecnym świecie. Wszelkie żale, trud i złorzeczenia są bezsensowne w próbie przywrócenia tego, co było- czasu nie można cofnąć. Idee romantyzmu przeminęły i trzeba się z tym pogodzić.
Druga zwrotka to podkreślenie mocy nauki i ludzkiej myśli, która biegnie ku przyszłości i „nie zdoła ogień ani miecz” powstrzymać jej rozwoju. Podmiot liryczny mówi o tym, że idee ojców są już nieaktualne i należy zastąpić je postępowym myśleniem. Próbuje przekonać starsze pokolenie do zjednoczenia się z młodzieżą i podjęcia wspólnej pracy na rzecz ojczyzny. Sugeruje, że intelekt i postęp są ojczyźnie potrzebne bardziej niż emocjonalność poprzedniej epoki.
W trzeciej strofie osoba mówiąca nawiązuje do upadku powstania styczniowego. Radzi pogodzić się z klęską, by móc „z żywymi naprzód iść, po życie sięgać nowe…”. Pragnie porzucenia starych sentymentów. Motywuje do działania ramię w ramię z młodymi.
Ważnym symbolem w wierszu jest „uwiędły laur” oznaczający życie chwałą minionych zwycięstw i dokonań, które dla teraźniejszości nie mają już znaczenia. Martyrologia i nieustający żal nie podniosą ojczyzny na nogi. Można to zrobić jedynie nauką i wspólną pracą.
W ostatniej, czwartej zwrotce, podmiot liryczny zwraca się do tych, którzy najbardziej zatwardziale trzymają się tradycji i zeszłej epoki. Radzi dostosować się do nowej rzeczywistości, ponieważ „świat pójdzie swoją drogą”- z nimi lub bez nich. To najbardziej nacechowana emocjami strofa utworu. Stawia odbiorcę przed wyborem: przeszłość czy przyszłość? Stagnacja czy rozwój?
Podmiot liryczny czuje sentyment do minionych epok i docenia dorobek ojców, jednak wie, że ich czas przeminął, a romantyczne idee wypaliły się i należy iść dalej z duchem czasu. Swój apel stosuje do wszystkich, którzy tego nie rozumieją. Pragnie zjednoczenia starszego i młodszego pokolenia w słusznej sprawie- we wspólnej pracy u podstaw dla dobra ojczyzny.
Podsumowanie
Asnyk, jako przedstawiciel pozytywizmu, szerzył ideę społecznej solidarności. W swojej twórczości apelował o odłożenie na bok osobistych poglądów i sentymentów i zwrócenie się ku wspólnemu działaniu.