Mogiły haremu to dziewiąty w kolejności sonet ze zbioru Sonety Krymskie Adama Mickiewicza. Podtytuł Mirza do Pielgrzyma świadczy o powrocie podziału na role, który pojawił się już w poprzednim utworze – Widok gór ze stepów Kozłowa. Tym razem to Mirza, tatarski przewodnik podróżnika po półwyspie Krymskim, jest osobą mówiącą w wierszu.
Mogiły haremu – wstęp do analizy i interpretacji
Autor czerpał inspirację najprawdopodobniej ze zwiedzania ruin pałacu dawnych chanów krymskich znajdującego się w Bakczysaraju, gdzie znajdują się mogiły dawnych władców, ich żon i innych krewnych. W tym utworze to Mirza jest podmiotem lirycznym, sonet jest więc napisany we wschodnim stylu. Warto zaznaczyć, że sonet Mogiły haremu jest jednym z czterech utworów, które, według niektórych klasyfikacji, opisuje ruiny Bakczysaraju. Pozostałymi trzema są poprzedzające Bakczysaraj, Bakczysaraj w nocy i Grób Potockiej. Chociaż żaden z utworów nie jest bezpośrednią kontynuacją poprzedniego sonetu, to wszystkie cztery tworzą kompletny opis ruin dawnego pałacu chanów i reszty miasta.
Z kontekstu biograficznego autora wiemy, że podczas swojej podróży po półwyspie Krymskim, Adam Mickiewicz przebywał na wygnaniu. Była to kara nałożona na niego w wyniku procesu filomatów i filaretów. Stąd też w sonetach widać ogólny smutek, żal, alienację Pielgrzyma. Ze względu na powyższe informacje, możemy utożsamiać podróżnika przedstawionego w wierszu z autorem.
Mogiły haremu – analiza utworu
Wiersz Mogiły haremu jest sonetem – utworem lirycznym o określonych zasadach kompozycyjnych i z góry narzuconym schemacie rymów. Czternaście wersów podzielonych jest na dwie, czterowersowe strofy oraz dwa trójwiersze. Warto zwrócić uwagę na reguły dotyczące zawartości każdej z poszczególnych części sonetu. Pierwsze dwie strofy mają za zadanie przybliżyć odbiorcy sytuację liryczną przedstawioną w wierszu, nadają także odpowiedniego klimatu. Ostatnie dwa trójwiersze powinny zawierać końcową konkluzję opartą na reszcie wiersza. Całość sonetu napisana jest charakterystycznym trzynastozgłoskowcem. Układ rymów jest zgodny z przyjętymi normami. W pierwszych dwóch zwrotkach jest to schemat abba tworzący rymy okalające. Układ w dwóch ostatnich trójwierszach to schemat cdc i dcd – rymy krzyżowe.
Utwór jest bogaty w środki stylistyczne. Tym razem to Mirza jest podmiotem lirycznym, wiersz jest więc napisany na modłę wschodnią. Przede wszystkim widać tutaj nagromadzenie orientalizmów – są to nawiązania do kultury wschodu, religii i mitologii z tego rejonu. Ważny jest także kwiecisty sposób wyrażania się Mirzy, charakterystyczny dla osób pochodzących ze wschodu. Całość wprowadza do wiersza egzotyczny nastrój, który był tak ważny w romantyzmie.
W sonecie jest dużo rozbudowanych metafor i porównań, które mają lepiej przybliżać sytuację liryczną, oddawać klimat i emocje towarzyszące podmiotowi lirycznemu. Ważne są także wykrzyknienia, tutaj w formie apostrof, które nadają ekspresji i skupiają uwagę czytelnika na istotnych elementach w wierszu. Często dodają one także patetycznego wydźwięku.
Mogiły haremu – interpretacja utworu
W pierwszej strofie Mirza, który jest tutaj podmiotem lirycznym, skupia się na mogile pięknych, młodych kobiet, które kiedyś znajdowały się w haremie władców. Śmierć zabrała je szybko – podmiot liryczny podkreśla tutaj tragizm ich śmierci. Kobiety zostały wyrwane ze szczęśliwego życia, umarły. Druga zwrotka jest kontynuacją opisu – ciała w mogiłach zostały już zapomniane, podobnie jak imiona kobiet wyryte na starych grobach. Charakterystyczny wygląd mogił, na których umieszczono kamienne turbany, porównany zostaje do cieni, jakie rzuca szereg wojska.
Pierwsze dwie strofy mają charakter żałobny, szczególnie widoczna jest rozpacz i żal po kobietach z haremu, które odeszły zbyt wcześnie. Warto dodać, że były one pochowane w innym miejscu, niż rodzina królewska – na ich ciała przeznaczono dwa oddzielne pomieszczenia. Po latach mogiły stały się zaniedbane, porzucono je, przeciwnie do grobów rodziny władców.
Pierwszy trójwiersz rozpoczyna się apostrofą – kobiety zostają nazwane różami edenu. Umarły one wcześnie, jeszcze jako dziewice, zawsze ubrane w szaty typowe dla islamskiej religii – burki, które zasłaniały ciało i większość twarzy kobiet. Mirza zwraca uwagę na patrzącego na mogiły Pielgrzyma – według islamu, bezcześci on swoim wzrokiem mogiły kobiet, jednak Mirza pozwala mu na to, woła do proroka o wybaczenie. Tylko pielgrzym, spośród wielu innych odwiedzających, zapłakał nad grobami.
Zakończenie sonetu ujawnia nam wrażliwość na śmierć i przemijanie, jakie posiada Pielgrzym. Widnieje tutaj motyw romantycznego bohatera – jest on dużo bardziej wrażliwy od innych ludzi, dostrzega więcej, niż inni. Innymi słowy jego postrzeganie świata jest wyjątkowe, a sam bohater romantyczny kieruje się wyłącznie sercem, uczuciami.
Warto zwrócić uwagę na motyw przemijania i śmierci, który został przedstawiony przez Mirzę. Mogiły młodych, pięknych kobiet są zniszczone, a imiona zmarłych – zapomniane. Na ich widok nie wzrusza się już nikt, nawet obcy ludzie czy turyści.