Katastrofizm to nurt filozoficzno-literacki, który niósł w sobie przesłanie upadku wartości i końca cywilizacji. Takie poczucie motywowane było m.in. wojną. Katastrofiści korzystali często z motywów biblijnych.
Charakterystyka katastrofizmu
Katastrofizm to postawa, odznaczająca się przeczuciem schyłkowości, mającej nadejść niebawem katastrofy. W katastrofizmie przeczuwano zagładę wszystkich obowiązujących wartości. Według katastrofizmu naszą cywilizację czeka nieuchronny kres, co oznaczało jednocześnie kres człowieczeństwa, jakie znamy. Wzbudzało to w katastrofistach ogromnie przerażenie. Na katastrofizm wpływ miały różne czynniki, takie jak klęski żywiołowe czy wojny. Apokalipsa czy Sąd Ostateczny to częste motywy pojawiające się w nurcie filozoficzno-literackim, jakim jest katastrofizm. Artyści katastroficzny nie stronią od stylizacji biblijnej.
Oswald Spengler (1880 – 1936) zawarł w książce „Zmierzch Zachodu” podstawowe postulaty katastrofizmu. Książka ta jest z dziedziny filozofii kultury. Autor sięga tam do tzw. „morfologii historycznej”. Pozwala ona na porównywanie etapów, w jakich są cywilizacje i przepowiadanie ich dalszego biegu. Zachód – tak jak inne organizmy – czekać ma kres, jest więc to wizja wysoce pesymistyczna. Według autora żadne kultury nie mogą być wieczne. Książka Spenglera jest popisem erudycji, zawiera mnóstwo odniesień kulturowych i wyczerpujących analiz, dotyczących m.in. chrześcijaństwa.
Katastrofizm w literaturze
W literaturze polskiej katastrofizm pojawiał się w kilku epokach literackich.
Przerwa-Tetmajer
Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940) to polski poeta epoki modernizmu. W jego wybranych utworach znaleźć można tendencje katastroficzne.
Jednym z takich utworów jest „Koniec wieku XIX”. Człowiek z końca wieku według podmiotu lirycznego wie wszystko, nie wystarcza mu żadna z wiar. W utworze zarówno przedstawiony został ogrom zagrożenia i związana z tym bezsensowność walki, jak i daremność dobrowolnego poddania się, które nie chroni przed cierpieniem. Wiersz kończy się przygnębiającym przesłaniem: „Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza / człowiecze z końca wieku? … Głowę zwiesił niemy.” – można z tego wnioskować, że niemożliwa jest adekwatna odpowiedź na katastrofę, która ma nadejść.
Kasprowicz
Jan Kasprowicz (1860-1926) to polski poeta, a także dramaturg, tłumacz, krytyk literacki.
„Dies Irae” („Dzień gniewu”) to hymn przedstawiający scenę Sądu Ostatecznego. Jest to wizja profetyczna, rozpościerana przez Adama, reprezentującego ludzkość. Już w pierwszej strofie przeczytać można ponurą zapowiedź: „w proch powrócą światów dzieje”. Podmiot liryczny wielokrotnie powtarza „Kyrie eleison!, co znaczy „Panie, zmiłuj się!”. Podmiot prosi o zmiłowanie, a jednocześnie oskarża Boga o to, że to z jego winy zrodził się grzech – w końcu musiał być on zawarty w planie bożym. W utworze wielokrotnie występuje Ewa, pierwsza grzesznica, która jest przedstawiona jako pełna lubieżności, spółkująca z szatanem. W wierszu ukazane są dantejskie sceny – leje się „morze krwi”, ludzie stosują wobec siebie przemoc. Męka i chaos są wszechobecne. Pod koniec wiersza zawarte jest katastroficzne przesłanie: „Niech nic nie będzie! […] / Na wszystko mrok nicości nieprzebyty spłynął — / Amen.”. Utwór utrzymany jest w duchu ekspresjonistycznym; jest w nim wiele wykrzyknień i wyrazistych metafor.
Baczyński
Krzysztof Kamil Baczyński (1921-1944) to polski poeta, tworzący w czasach wojennych, jeden z przedstawicieli tzw. pokolenia Kolumbów.
W wierszu „Pokolenie” „Ziemia owoców pełna po brzegi” została skontrastowana z tym, co posępne, przerażające. W utworze ukazany został brak podstawowych ludzkich wartości: „Nie ma litości.”, „Nie ma sumienia.” , „Nie ma miłości.”. Ostatnia strofa jest w klimacie wyjątkowo katastroficzna. Padają w niej stwierdzenia: „po nas wąż się ciszy przeczołga”, „zimny potop omyje nas”. Podmiot liryczny roztacza wizję śmierci tych, którzy zginą na wojnie – nieuchronność losu jest tu porażająca. Nie wiadomo, czy pamięć o bohaterach przetrwa – wyrażają to ostatnie strofy wiersza („czy nam postawią, z litości chociaż, / nad grobem krzyż.”).
Różewicz
Tadeusz Różewicz (1921-2014) to polski poeta, dramatopisarz i prozaik.
W słynnym wierszu „Ocalony” Różewicz wskazuje na zakwestionowanie za sprawą wojny podstawowych dla człowieka stanów i wartości. Nazwami „pustymi i jednoznacznymi” są „Człowiek i zwierzę” czy „Miłość i nienawiść”. Podmiot, choć fizycznie „ocalony”, w sferze duchowej odarty jest z tego, co najbardziej ludzkie.
Poemat „Spadanie czyli o elementach wertykalnych i horyzontalnych w życiu człowieka współczesnego” opowiada o zakwestionowaniu pewnych podstawowych rozróżnień, odejściu od kategorii moralnych, które ustawiały świat. W pierwszych strofach podmiot liryczny opisuje istnienie dna, na które kiedyś mógł się stoczyć człowiek. Jednakże „w świecie współczesnym / dno zostało usunięte”. Według podmiotu lirycznego „człowiek współczesny / spada we wszystkich kierunkach / równocześnie / w dół w górę na boki na kształt róży wiatrów”. Utwór można uznać za katastroficzny z racji diagnozowanego w nim upadku wartości, który, jak możemy się domyślać, doprowadzić może do kompletnej degeneracji świata.
Podsumowanie
Katastrofizm to nurt występujący w różnych okresach. Powstało w jego ramach wiele wspaniałych dzieł. Są one pesymistyczne, przygnębiające, lecz zarazem bywają pełne kunsztu i piękna.