„Potop” to druga część znanej trylogii Henryka Sienkiewicza, która ukazała się w roku 1886. Sienkiewicz napisał ją ku pokrzepieniu serc, by wesprzeć ducha swoich rodaków w trudnych chwilach, jakie przyniosło im życie pod zaborami. Przywołał więc w swoim dziele wspaniałe chwile, kiedy to Polska odparła potop szwedzki i pokonała nieprzyjaciela. Głównym bohaterem swojego dzieła uczynił on Andrzeja Kmicica, początkowo awanturnika i hulakę, a następnie dobrego patriotę, który na kartach powieści przechodzi wyjątkową, wewnętrzną przemianę. W powieści Sienkiewicza można wyróżnić kilka znaczących, głównych wątków, które składają się na skomplikowaną historię pełną wielu złożonych postaci. Na ich tle najbardziej jednak wyróżnia się wątek uczucia Kmicica do Oleńki Billewiczówny oraz kwestia odradzania się moralnego Polski i Polaków w trudnych czasach, pełnych walki o wolność.
Motyw miłości Kmicica i Oleńki
Wątkiem, który pojawia się w dziele Sienkiewicza od samego początku do końca, jest uczucie, które łączyło Andrzeja Kmicica i Aleksandrę Billewiczównę. Miała ona zostać żoną Kmicica, ponieważ jej dziadek w testamencie wyraził wolę, by jego wnuczka wyszła za chorążego orszańskiego, którym był właśnie Kmicic. W przeciwnym razie Oleńka miała spędzić swoje życie w klasztorze. Historia ich miłości była wyjątkowo trudna – początkowo Oleńka nie uznawała zalotów Kmicica, dopuścił się on bowiem wielu haniebnych czynów, niegodnych szlachcica. Dopiero gdy bohater zaczął się zmieniać i zrobił wszystko, by zadośćuczynić swoim grzechom, Oleńka zrozumiała, że ma do czynienia z człowiekiem niezwykłym i szlachetnym i wyszła za niego, pełna miłości i zrozumienia. Czytelnik może więc obserwować rozwój ich relacji na kartach powieści.
Motyw potopu szwedzkiego
Na tło opowieści Sienkiewicz wybrał czasy potopu szwedzkiego, gdy Polska została najechana przez wrogów zza morza. Autor opowiedział o wydarzeniach tamtego okresu w sposób barwny i wzbogacając go wieloma fabularnymi dodatkami oraz fikcyjnymi postaciami. Nie można więc jego dzieła traktować jako wiernego przekazu historycznego, ale raczej jako swobodną, artystyczną interpretację przekazów z tamtego okresu, który Sienkiewicz wykorzystał do stworzenia pokrzepiającej serca rodaków opowieści, która miała im przypomnieć o wspaniałych czasach w historii ich ojczyzny.
Przemiana wewnętrzna Kmicica
Kolejnym wątkiem jest przemiana wewnętrzna Kmicica, która toczy się na przestrzeni całej akcji powieści. Początkowo czytelnik poznaje go jako awanturniczego szlachcica, hulakę, który nie przejmuje się innymi ludźmi. Zraża to do niego jego narzeczoną, Oleńkę Billewiczównę. Kmicic przysięga także wierność, zdrajcy ojczyzny, Radziwiłłowi, który spisuje z wrogami kraju. Kmicic musi więc uświadomić sobie swoje błędy i rozpocząć proces swojej przemiany w dobrego człowieka, patriotę i lojalnego przyjaciela, na którym można polegać. Pod koniec książki jest już zupełnie innym człowiekiem niż ten, którego można poznać na początku powieści. Kmicic jest bohaterem dynamicznym, którego zmiana jest wciągającym procesem i jednym z najważniejszych zagadnień, jakie Sienkiewicz porusza na kartach „Potopu”.
Obraz szlachty w wieku XVII
Z dzieła Sienkiewicza można także wiele wyczytać odnośnie tego, jak widział on szlachtę żyjącą w wieku XVII. Opisuje on ją w sposób barwny, tworząc spójny obraz ludzi gotowych walczyć o swoją ojczyznę, a wojnę traktującą jak przygodę. Są oni niezwykle wierni swojemu królowi i rodzinnej ziemi, mogą oni nawet za nią zginąć. Z opowieści Sienkiewicza wywnioskować można, jaki wizerunek szlachty przetrwał do jego czasów, a następnie został przez niego wykorzystany do opowiedzenia niezwykłej opowieści o Kmicicu, Zagłobie i panu Wołodyjowskim.
Dyplomacja i intrygi dworskie
Kolejnym wątkiem jest dyplomacja i intrygi dworskie, jakie toczą się w wielu miejscach opisanych przez Sienkiewicza. Wiążą się one z wybuchem wojny, jaką był potop szwedzki i w trakcie której wiele osób próbowało osiągnąć prywatne cele, tak jak na przykład czynił to Radziwiłł. Sienkiewicz opisuje wszystkie te spiski i skomplikowane relacje między postaciami, które stanowią pokaźną część akcji jego powieści i sprawiają, że motywacje wielu postaci stają się niejednoznaczne.