Utwory tyrtejskie nawoływać miały do walki o obronę kraju. Najważniejsza cnotą bohatera tyrtejskiego była miłość do ojczyzny. W tyrteizmie często stosowano lirykę apelu.
Charakterystyka tyrteizmu
Tyrteizm odnosił się do poczucia patriotyzmu. Głównym celem utworów tego nurtu było nawoływanie do obrony kraju.
Termin pochodzi od imienia greckiego poety Tyrteusza, wysławiającego odwagę i męstwo żołnierzy spartańskich.
Tyrteizm przede wszystkim rozkwitał w Polsce w romantyzmie, choć da się też znaleźć utwory literackie nawiązujące do tyrteizmu w innych epokach. Poezja tyrtejska rozwijała się przede wszystkim w okresie powstania listopadowego oraz styczniowego.
W romantyzmie panowało przekonanie, że poeta musi angażować się w sprawy swojego kraju, zwłaszcza, gdy cierpi on jarzmo zniewolenia.
W poezji tyrtejskiej na pierwszy plan wysuwa się miłość do ojczyzny. Kraj przodków jest wychwalany, podczas gdy przeciwnik jest często zniesławiany, przedstawiany w jak najniekorzystniejszym świetle. Bohaterowie tyrtejscy muszą podejmować bardzo trudne decyzje i postępować w sposób kontrowersyjny, by osiągnąć upragniony cel. Dobro narodu jest rzeczą bezwzględnie najważniejszą dla przedstawicieli tyrteizmu.
Dla tyrteizmu charakterystyczna jest liryka apelu (inaczej: liryka inwokacyjna). W jej ramach podmiot liryczny zwraca się do adresata lirycznego (którym może być poszczególna osoba lub cała zbiorowość; adresatem takim mogą być również zwierzęta, pojęcia abstrakcyjne itp.). Tonacja liryki apelu często jest podniosła, może być też ona intymna. Podmiot liryczny wyraża tu swoje opinie, odczucia, emocje.
Tyrteizm w poezji
Mickiewicz
Adam Mickiewicz (1798-1855) jest polskim poetą nazywanym wieszczem narodowym, a także działaczem politycznym. Stworzył on podstawowe dla polskiego tyrteizmu teksty, takie jak „Reduta Ordona” czy „Konrad Wallenrod”.
Utwór „Reduta Ordona” opisuje historię tytułowego bohatera, Konstantego Juliana Ordona, który w wierszu tym ginie bohatersko, poświęcając się za swoją ojczyznę. Warto wiedzieć, że rzeczywisty Ordon wcale nie zginął na placu boju – jednak w literaturze zachował się taki jego wizerunek, jaki wykreował wieszcz.
Reduta Ordona walczy z wojskami rosyjskimi. Ma ona tylko sześć armat – przewaga wojsk nieprzyjaciela jest więc ogromna. Mimo to walczyła wyjątkowo mężnie.
Podmiot liryczny stawia oskarżenia wobec cara. Pyta on: „Gdzież jest król, co na rzezie tłumy te wyprawia? / Czy dzieli ich odwagę, czy pierś sam nadstawia?”. W utworze ukazana jest wszechwładza i bezwzględność władcy rosyjskiego. Przedstawienie takie zdecydowanie wpisuje się w konwencję tyrteizmu.
W wierszu pada ważne zdanie: „Bo dzieło zniszczenia / W dobréj sprawie jest święte, jak dzieło tworzenia” – znaczy to, że można dokonywać zniszczeń i można odbierać wrogom życie, gdy chodzi o sprawę naprawdę ważną – mowa tu oczywiście o dobru ojczyzny.
Wiersz kończy się zapowiedzią kary boskiej na Moskali – „Bóg wysadzi tę ziemię, jak on [Ordon] swą redutę.”.
„Konrad Wallenrod” także jest utworem tyrtejskim. Tytułowy bohater pragnie ocalić ojczyznę, nawet kosztem utraty swojego dobrego imienia. Jego czyn polegający na podstępie i zemście można uznać w ramach logiki tyrteizmu za bohaterski. W tej powieści poetyckiej padają pod koniec ważne słowa: „Gdzie nie dobiegnę, pieśń moja doleci,/ […] Z tej pieśni wstanie mściciel naszych kości!” – pieśń ma zatem za zadanie zachowywać bohaterskie czyny i być iskrą, z której może pójść płomień patriotycznych działań.
Norwid
Cyprian Kamil Norwid (1821-1883) to polski poeta, myśliciel oraz malarz. Stworzył on w nurcie tyrtejskim utwór pt. „Bema pamięci żałobny rapsod„.
Wiersz ten jest ku czci Józefa Bema, bohatera powstania listopadowego. Dla Norwida człowiek ten jest wcieleniem cnót wojskowych i obywatelskich. Wiersz przedstawia misterium pogrzebowe. Pochód pogrzebowy staje się jednak pochodem o wolność. Postawa Bema może zainspirować kolejne pokolenia do walki.
Broniewski
Władysław Broniewski (1897-1962) – to polski poeta rewolucyjny i patriotyczny. Przykładem utworu tyrtejskiego z innej niż romantyzm epoki może być „Bagnet na broń”.
Polska nazwana jest domem – domem, który wróg chce podpalić. Podmiot liryczny wykrzykuje: „Trzeba krwi!” – jest to jednoznaczne wezwanie do walki za ojczyznę. Utwór jest bardzo mocny w swojej wymowie. Padają w nim słowa: „Za tę dłoń podniesioną nad Polską – / kula w łeb!”.
Podsumowanie
Tyrteizm to bardzo ważny nurt w kulturze polskiej. Wiele wierszy tyrtejskich jest omawianych na lekcjach polskiego, gdyż doskonale oddają one ducha romantyzmu – to, co w romantyzmie polskim było najistotniejsze, to sprawa polska, poświęcenie się w imię dobra ojczyzny.