Pamięć jest dla człowieka bardzo ważna. To dzięki niej może przechowywać wspomnienia o dawnych czasach, a także gromadzić wiedzę, rozwijać się, zmieniać jako społeczeństwo, a także uczyć się na błędach. Bez pamięci i wspomnień ludzie byliby skazani na stanie w miejscu i powielanie wciąż od nowa tych samych błędów. Wspomnienia to także niezwykły dar, w którym można spotkać osoby, które odeszły już dawno temu i wracać do szczególnie ważnych dla danej osoby chwil. Niezwykłą rolę wspomnień już od dawna dostrzega literatura. Motyw ten pojawia się w wielu dziełach literackich i jest wykorzystywany na różne sposoby. Warto przywołać tutaj między innymi „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza, „Treny” Jana Kochanowskiego, „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego oraz „Panny z Wilka” Jarosława Iwaszkiewicza.
„Pan Tadeusz” to przykład tego, w jaki sposób wspomnienia stają się skarbnicą narodową i sposobem na kształtowania tożsamości. W czasie akcji utworu Polska przestała istnieć z powodu zaborów, zatem przetrwała jedynie we wspomnieniach osób, które jeszcze ją widziały i pamiętały i mogły przekazać wiedzę na jej temat kolejnym pokoleniom. To właśnie w pamięci zachował się język i historia, których przestano nauczać w szkołach i tam właśnie schronienie znalazły wszelkie obyczaje związane z kulturą szlachecką, dawną tradycją i sposobem jej kultywowania. Gdyby nie wspomnienia, to nie tylko kraj zostałby wymazany z map, ale także tożsamość narodowa zostałaby odebrana ludziom.
Dla osób takich jak Mickiewicz, które emigrowały z powodów politycznych, wspomnienia o ojczyźnie to był także jedyny sposób, aby do niej wrócić. Pojawienie się na jej terenach groziłoby bowiem takimi konsekwencjami jak uwięzienie czy wywózka. Wspomnienia zatem stały się sposobem na utrzymanie łączności z opuszczoną ojczyzną oraz czymś, co kształtowało pod względem tożsamości kolejne pokolenia pozbawione swojego kraju i zmuszone do życia na cudzych warunkach.
„Treny” pokazują, że wspomnienia to sposób na kontakt z utraconymi bliskimi, przechowywanie pamięci o nich i także sposób na przepracowanie żałoby. Jan Kochanowski utracił bowiem ukochaną córkę, malutką Urszulkę, co spowodowało u niego ogromną rozpacz. Jedynym miejscem, w którym jego dziecko wciąż żyło, była zatem jego pamięć., Kochanowski pielęgnował ją, pisząc treny, w których wspominał córkę i rozpaczał nad jej śmiercią. To właśnie tam ukazał wszystkie zalety Urszulki, jakie zachowały się w jego pamięci.
Wspomnienia umożliwiły mu powrót do cennych chwil, jakie spędził z dzieckiem. Bez pamięci Urszulka po prostu by zniknęła z tego świata, a tak stała się nieśmiertelną częścią literatury polskiej. Pamięć o niej pozwoliła także ostatecznie pogodzić się Kochanowskiemu z jej odejściem i zachować we wspomnieniach wszystko to, co cenne, Gdyby nie one, to można by powiedzieć, że straciłby swoje dziecko dwukrotnie. Urszulka jednak zawsze będzie znana i rozpoznawana przez kolejnych czytelników twórczości Kochanowskiego, a to wszystko dzięki właśnie „Trenom”.
„Przedwiośnie” pokazuje sytuację Seweryna Baryki, ojca głównego bohatera. Ze względu na sytuację swojej ojczyzny pod zaborami, zmuszony był żyć na terenie Rosji, w Baku. Seweryn nie mógł powrócić do swojej ojczyzny, dlatego też jedynym sposobem, aby utrzymać z nią kontakt, były jego wspomnienia. Widział w nich swój kraj w sposób wyidealizowany, co motywowało go do prób powrotu do niego, do czego namówił także swojego syna, który nigdy w Polsce nie był. Seweryn nie dotarł przed śmiercią do ojczyzny, dlatego też wspomnienia o niej to była jedyna rzecz, jaka mu po ukochanym kraju została.
„Panny z Wilka” to tekst Iwaszkiewicza, w którym wspomnienia są nieustannie konfrontowane z teraźniejszością. Bohater po latach wraca do dworku w Wilku, gdzie spędził w młodości wiele czasu. Takie zestawienie i porównanie jest dla niego okazją, by zauważyć, jak zmienił się nie tylko świat wokół niego, ale także i on sam. Wiktor dzięki wspomnieniom dostrzega własne zgorzknienie i starość. To pokazuje, że wspomnienia pozwalają utrzymać wyidealizowaną wizję własnej przeszłości i karmić się nią.