“Potop” to druga część trylogii stworzonej przez działającego w epoce pozytywizmu pisarza, Henryka Sienkiewicza. “Potop” wydany został w roku 1886. Akcja powieści rozgrywa się na dwóch planach-historycznym oraz przygodowym. Ten pierwszy dotyczy historii potopu szwedzkiego, który miał miejsce w latach 1655-1660. Wojska polskie odpierały wówczas ataki szwedzkich armii. Wątek przygodowy z kolei opowiada o losach fikcyjnego bohatera, Andrzeja Kmicica oraz jego ukochanej, Oleńki Billewiczówny. W “Potopie” wyróżnić można wiele motywów literackich.
Motyw ojczyzny
Ze względu na historyczne tło opisywanych wydarzeń, jednym z najważniejszych motywów literackich obecnych w powieści, jest ojczyzna. Polska została przedstawiona w momencie zagrożenia, jakim był potop szwedzki. Jest ona na kartach powieści ojczyzną, której trzeba bronić i dla bezpieczeństwa i wolności której trzeba się poświęcić. Łączy się ona z patriotyzmem i walką zbrojną. Ojczyzna Sienkiewicza to dom, którego trzeba bronić przed atakiem wroga. Istotne tu jest, że Sienkiewicz w ten sposób nawiązuje do losów Polski pod zaborami i pisze “ku pokrzepieniu serc” rodaków, przypominając im chwalebne dzieje ich zniewolonej przez zaborców ojczyzny. Pisarz kreuje postaci oparte o wzorce patriotyczne, dbające o swoją ojczyznę, chcąc te same wartości wpoić swoim czytelnikom i zmobilizować ich do troski o zniewolony kraj, w którym żyją.
Motyw wojny
Ponieważ Sienkiewicz opisuje czasy potopu szwedzkiego, w “Potopie” pojawia się motyw wojny oraz walki zbrojnej z wrogimi armiami. Bohaterowie powieści biorą czynny udział w wielu znanych historycznych bitwach, sam zaś narrator opisuje wiele starć, które miały miejsce w trakcie tego pięcioletniego konfliktu. Czytelnik może więc z bliska przyjrzeć się obrazom wojny. Wojna jest więc nie tylko dekoracją i tłem wydarzeń, ale często popycha fabułę i angażuje postaci w konkretne działania i buduje ich motywacje. Dodatkowo opis zwycięskich starć i bohaterskich czynów poszczególnych postaci powieści miał działać angażująco i motywująco na jej czytelników oraz przypomnieć im o wielkich, chwalebnych dokonaniach armii polskiej.
Motyw przemiany
Istotny w “Potopie” jest także motyw przemiany głównego bohatera, czyli Andrzeja Kmicica. Czytelnicy początkowo poznają go jako awanturnika i hulakę. Kmicic jest bohaterem dynamicznym, dokonuje się więc w nim przemiana duchowa w trakcie wydarzeń powieści. Kmicica w postaci wesołego rozbójnika znieść nie może jego ukochana, czyli Oleńka Billewiczówna. Dodatkowo ze względu na swoje usposobienie Kmicic często angażuje się w konflikty z innymi postaciami, na przykład ze szlachtą laudańską. Jego temperament prowadzi go także do złożenia przysięgi wierności zdrajcy ojczyzny, jakim jest Janusz Radziwiłł. Wszystkie te wydarzenia prowadzą do tego, że Kmicic przybiera nowe imię (pana Babinicza) i stara się odpokutować swoje winy i oczyścić swoje nazwisko. Chce także naprawić swoje relacje z ukochaną Oleńką. Kmicic z awanturnika staje się dobrym patriotą, wiernym swojej ojczyźnie i walczącym o jej wolność. Dokonuje się w nim głęboka, wewnętrzna przemiana i ostatecznie odbudowuje swoją reputację i zyskuje zaufanie swojego otoczenia oraz miłość Oleńki, która zdaje sobie sprawę z drogi, jaką Kmicic przeszedł i jak fundamentalne zmiany w nim zaszły.
Motyw miłości
W powieści nie zabrakło także motywu miłości, opisanego w wątku romansowym Andrzeja Kmicica i Oleńki Billewiczówny. Kmicic ma się ożenić z Oleńką i kocha ją bardzo, jednak ona nie może znieść tego, jakim człowiekiem on jest. W pewnym momencie na dodatek o jej względy zaczyna zabiegać Bogusław Radziwiłł. By odzyskać ukochaną, Kmicic musi się zmienić, stać się lepszym człowiekiem i dobrym patriotą. Tylko w ten sposób może przekonać do siebie Oleńkę. Billewiczówna staje się tutaj postacią damy serca, o którą się zabiega i walczy i która reprezentuje sobą pewien ideał kobiety. Ostatecznie Kmicicowi udaje się zdobyć jej serce i bohaterowie pobierają się.
Motyw podróży
“Potop” jest też powieścią zawierającą motyw podróży – wszyscy bohaterowie nieustannie wędrują, a sama fabuła jest bardzo dynamiczna i rzuca postaci w różne kąty świata. Podróże bohaterów są motywowane między innymi konfliktem zbrojnym, jaki toczy się na terenie Rzeczpospolitej, którą odbiorca ma okazję dzięki temu poznać. Szerzej ukazana jest także kultura dworska, obyczaje szlacheckie i tradycje, jakie pojawiają się na terenie Polski. Podróże bohaterów są także początkiem wielu ich przygód.
Motyw zdrady
Motyw zdrady łączy się w “Potopie” z wątkiem ojczyzny i Kmicica. Zdrada ukazana jest jako tchórzowskie działania, jakich dopuszcza się szlachta w obliczu konfliktu ze Szwecją. Pierwszy raz ma ona miejsce pod Ujściem, kiedy grupa szlachciców dokonuje kapitulacji Wielkopolski w obliczu wojsk szwedzkich. Najbardziej wyrazistym przykładem zdrajców są tu postaci Bogusława i Janusza Radziwiłłów. Zdradzają oni swoją ojczyznę dla wpływów oferowanych im przez króla Szwecji. Zdradzają więc oni Polskę dla bogactwa i władzy, co jest niewybaczalne. Radziwiłłowi wierność przysięga Kmicic, co później musi odpokutować, udowadniając swoje przywiązanie do ojczyzny.