Patriotyzm to kwestia, z jaką mierzy się chyba niemal każda osoba na świecie. Definicja tego określenia mówi, że to postawa pełna miłości i szacunku do własnej ojczyzny, a także chęć ponoszenia za nią ofiar w przypadku zagrożenia. Na przestrzeni wieków Polska mierzyła się z wieloma takimi sytuacjami, które sprawiały, że patrioci mieli mnóstwo okazji do udowodnienia swojej miłości do kraju, w którym się urodzili. Wpływ miały na to między innymi zabory, dwie wojny światowe i reżim PRL-u, który potem nastąpił. Wszystko to sprawiło, w literaturze twórcy utrwalili różne postawy wyrażające miłość ich bohaterów do ojczyzny, które były kształtowane przez czasy, w których żyli. Widać to na przykładzie takich dzieł jak „Dziady” Adama Mickiewicza, „Lalka” Bolesława Prusa czy „Potop” Henryka Sienkiewicza.
Cześć III „Dziadów” Mickiewicza jest bardzo często przywoływana w kontekście miłości do ojczyzny. Powstały bowiem w czasach trwania zaborów i poruszają temat wolności, patriotyzmu oraz mesjanizmu polskiego. Ich bohater, Konrad, jest jednostką wybitną, przeznaczoną do rzeczy wielkich, cierpiącą za miliony, by uratować naród z niewoli. Mickiewicz przedstawia tu zatem miłość do ojczyzny jako samotną walkę pełnią cierpienia, której podejmują się jednostki największe i najszlachetniejsze. Opisał też ideę mesjanizmu polskiego, gdzie Polska stała się Chrystusem narodów, cierpiącym za cudze grzechy, by zbawić resztę kontynentu. Patriotyzm opiera się tu zatem o poświęcenie jednostki, a walka o uwolnienie ojczyzny z niewoli jest przedstawiona jako obowiązek. Cierpienie jest tu uzasadnione i staje się wyższą wartością. Równocześnie Mickiewicz krytykuje w „Dziadach” postawę ludzi, którzy dobrze żyli z zaborcą i znaleźli sobie miejsce w tym nowym świecie. Przeciwstawia im właśnie ludzi aktywnie walczących o odzyskanie wolności i przywrócenie Polski na mapy świata.
„Lalka” to dzieło epoki pozytywizmu. Prus zostawia zatem za sobą patriotyzm rozumiany jako czyny zbrojne, powstania i wielkie uczucia, a także samotnie walczące wybrane jednostki. Wokulski i inni pozytywiści widzą go raczej jako postawę, w której należy o kraj dbać i go rozwijać pod każdym względem, także gospodarczo. Jedna znacząca polska firma jest w tym przypadku ważniejsza niż nieudane zrywy niepodległościowe. Budując dobrobyt swojego kraju, wszystkie warstwy społeczne powinny się jednoczyć, od arystokracji, aż po nędzarzy, dopiero bowiem zapewnienie godnego życia wszystkim może Polskę podnieść z upadku. Rozwarstwienia klasowe czy narodowościowe działają z kolei na korzyść zaborcy.
„Potop” to opowieść o czasach potopu szwedzkiego, kiedy to miłość do ojczyzny wyrażała się gotowością chwycenia za szablę, rozgromienia wroga i oddania życia za kraj w wojnie. Taką postawę prezentuje też bohater powieści, Andrzej Kmicic, wysadzając samodzielnie kolubrynę w czasie walk ze Szwedami, co mogło kosztować go życie. Patriotyzm tu to zatem przede wszystkim chronienie swoich granic i obrona życia króla za wszelką cenę.
Patriotyzm wyraża się zatem na wiele różnych sposobów. Zmienia się to wraz z epokami i w czasach sarmackich był on zupełnie czymś innym, niż w okresie popularności pozytywizmu. Literatura to jednak świadectwo tego, że bez względu na swoją formę, postawa wyrażająca miłość do ojczyzny zawsze była obecna w narodzie. Dziś prezentuje się ona też zupełnie inaczej, ale zawsze warto zapoznać się z różnymi dziełami i czerpać inspirację w szukaniu kolejnych sposobów na jej okazywanie.