Grób Potockiej to ósmy w kolejności sonet ze zbioru Sonety Krymskie autorstwa Adama Mickiewicza. Jest on niejako kontynuacją opisu ruin Bakczysaraju.
Grób Potockiej – wstęp do analizy i interpretacji
Według niektórych klasyfikacji jest to jeden z czterech utworów, które opisują dawną stolicę chanów krymskich. Pozostałe trzy to poprzedzające Grób Potockiej wiersze Bakczysaraj i Bakczysaraj w nocy oraz kolejny, dziewiąty, sonet – Mogiły haremu. Chociaż żaden z nich nie jest bezpośrednią kontynuacją poprzedzającego go utworu, to razem tworzą kompletny obraz ruin znajdujących się w Bakczysaraju. Sonet został zainspirowany zwiedzaniem przypałacowych ogrodów i odwiedzeniem mogiły ukochanej jednego z chanów krymskich.
Tytuł sonetu wiąże się z legendą o porwanej do niewoli Polce, Marii Potockiej, którą jeden z chanów wybrał na swoją żonę. Początkowo kobieta nie odwzajemniała jego uczuć, jednak później pokochała władcę i wyszła za niego za mąż. Zmarła niedługo po ślubie – w niektórych wersjach została ona otruta przez swoją rywalkę.
Z kontekstu biograficznego wiemy, że Adam Mickiewicz, podczas swojej podróży po półwyspie Krymskim przebywał na wygnaniu. Była to kara nałożona na niego w wyniku procesu filomatów i filaretów – poeta nie mógł już nigdy więcej wrócić na Litwę. Stąd też w sonecie szczególnie widoczny jest żal po utracie ojczyzny, poczucie osamotnienia, wyobcowania. Ze względu na powyższe informacje możemy utożsamiać podmiot liryczny z autorem dzieła.
Grób Potockiej – analiza utworu
Grób Potockiej to sonet – utwór liryczny o określonej budowie, kompozycji merytorycznej i schemacie rymów. Całość, czternaście wersów, podzielona jest na dwie, czterowersowe strofy oraz dwa trójwiersze. Warto zaznaczyć, że zwrotki mają za zadanie wprowadzać odbiorcę w sytuację liryczną, nadają klimatu całemu utworowi. W końcowych trójwierszach zazwyczaj umieszczana jest konkluzja odnosząca się do całości utworu. Ze względu na z góry przyjęte zasady, układ rymów w sonecie również jest określony pewnymi zasadami. W pierwszych dwóch strofach rymy tworzą schemat abba – są to rymy okalające. Kolejność rymów w dwóch ostatnich trójwierszach to cdc i dcd – ten schemat tworzy rymy krzyżowe. Dzięki takiemu układowi inna wersyfikacja i zaburzenie kompozycji wiersza są niemożliwe.
W sonecie zastosowane zostały liczne środki stylistyczne. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na wykrzyknienia, niektóre w formie apostrof, które mają za zadanie zwrócić uwagę czytelnika na konkretne elementy wiersza. Nadają one także patetycznego wydźwięku. Liczna obecność metafor i przenośni pozwala oddać tęsknotę i żal za ojczyzną, zwłaszcza w końcowej konkluzji. Podobną rolę spełniają epitety – mają one na celu zbudować odpowiedni klimat wiersza oraz jak najlepiej przybliżyć sytuację liryczną. W tym sonecie Adam Mickiewicz wyjątkowo rezygnuje z nadmiernej obecności orientalizmów.
Grób Potockiej – interpretacja utworu
Pierwsza zwrotka składa się z opisu ogrodów przypałacowych – jest to kraj wiosny, pełen sadów. W trzecim wersecie występuje apostrofa do Marii Potockiej – w sonecie jest ona nazwana „młodą różą”, która, po swojej wczesnej śmierci, została pochowana na obczyźnie, z dala od domu. Jej wspomnienia o Polsce zaniknęły – porównanie do motyli czyni je kruchymi i pięknymi myślami, które jednak zostawiły po sobie ból.
W drugiej strofie podmiot liryczny opisuje nocne niebo widoczne nad Bakczysarajem, na którym jest tysiące gwiazd – znajdują się one na północy. Widać je szczególnie, kiedy podmiot liryczny patrzy w stronę Polski. Podróżnik zastanawia się, czy to stęskniony wzrok Potockiej wypalił gwiazdy na niebie.
Wiersz może wydawać się utworem żałobnym poświęconym Polce, jednak rozważania na ten temat są tylko punktem wyjścia dla końcowej konkluzji utworu zawartej w ostatnich dwóch trójwierszach. Rozpoczyna ją apostrofa do Marii Potockiej, której historia jest zestawiona z historią podróżnika. On także spędzi swoje życie na wygnaniu, z dala od ojczyzny, bez możliwości powrotu.
Widoczne jest poczucie osamotnienia, alienacja. Podmiot liryczny, kiedy umrze, chciałby usłyszeć ojczystą mowę, która zbudziłaby go z wiecznego snu. Końcowa konkluzja skupia się na rozmyślaniach podmiotu lirycznego: czy on, tak samo jak Maria Potocka, zostanie zapamiętany w jakikolwiek sposób? Ostatnie dwa trójwiersze wyrażają tęsknotę za ojczyzną, zagubienie w nowym świecie, żal z powodu wygnania i braku możliwości powrotu do domu. Wspomnianym na początku ostatniego dwuwiersza wieszczem jest najprawdopodobniej Aleksander Puszkin, autor powieści Fontanna Bakczysarajska.
W sonecie widoczny jest motyw podróżnika, wędrowca – homo viator. Podmiot liryczny jest zagubiony, nie potrafi znaleźć swojego miejsca na obczyźnie, a jego podróż, wieczna pielgrzymka, nigdy się nie kończy. Nie ma on domu – podmiot liryczny został pozbawiony miejsca, do którego mógłby wrócić. Zaznaczony został także motyw przemijania i śmierci. Rozmyślania nad grobem Potockiej dotyczą znaczenia człowieka po jego odejściu – szczególnie podkreślają to dwa ostatnie trójwiersze.