Dramat Stanisława Wyspiańskiego „Noc listopadowa” porusza tematykę powstania listopadowego. Jest to trzeci utwór pisany na scenę teatralną dotyczącym zrywu podchorążych z 1830 roku. Akcja sztuki rozgrywa się w ciągu pierwszych godzin nocy z 29 na 30 listopada. Składa się z 10 scen luźno związanych ze sobą, które tworzą spójny obraz wydarzeń powstania. Pojawiają się nawiązania mitologiczne oraz bohaterowie historyczni.
Noc listopadowa – streszczenie krótkie
Dramat ukazuje wydarzenia rozgrywające się podczas nocy listopadowej z różnych perspektyw. Akcja rozpoczyna się w Szkole Podchorążych, gdzie Atena (Pallas) wspiera Polaków przed rozpoczęciem powstania. Wysocki ogłasza jego rozpoczęcie. Następnie pokazane zostaje wnętrze Belwederu, gdzie przebywa Wielki Książę Konstanty wraz z małżonką Joanną. Otrzymał on pełnomocnictwo w sprawach polski od cara. Widzi rozpoczynające się zamieszki, jednak je ignoruje. Jako kolejni ukazani zostają studenci pod pomnikiem Jana III Sobieskiego, czekający na znak Wysockiego, aby pochwycić księcia. Są świadkami pożegnania Demeter i Kory. Powstańcy dostają się do Belwederu i zabijają kilku bliskich współpracowników Konstantego, m.in. Genre. Książę chce w odwecie zrównać miasto z ziemią.
Później akcja przenosi się do teatru, gdzie w czasie wybuchu walk trwa wodewil inspirowany „Faustem”. Wyśmiewa on zwierzchnika i chwali Chłopickiego, który znajduje się na widowni. Wkraczają tam powstańcy i wzywają ludzi do dołączenia do powstania. Nike pragnie, aby generał objął dowództwo. Lelewel przebywa w swoim mieszkaniu, do którego przychodzi Bronikowski. Chce wsparcia od literata, jednak on odmawia ze względu na umierającego rodzica.
Następnie rozgrywa się na Krakowskie Przedmieście, gdzie giną zwolennicy cara, jak i Polacy. Kora przepowiada Polsce niepodległość okupioną cierpieniem. O północy w teatrze Stanisława Augusta pojawiają się duchy umarłych od początku zrywu, których Hermes zabiera do Hadesu. Zeus nakazuje Pallas wycofać swoją pomoc dla powstańców i wrócić na Olimp. W ostatniej scenie Wielki Książę spotyka się ze swoimi poplecznikami, jednak nie wszyscy zgadzają się z jego decyzjami (Krasiński), co wywołuje u wodza gniew. Konstanty daje pokaz siły, rozkazując przyprowadzić Łukasińskiego, oślepionego w więzieniu. Przywiązuje go do armaty, Polak jednak wierzy w wolność. Książę rozpoczyna pochód wojsk rosyjskich.
Noc listopadowa – streszczenie szczegółowe
Scena I
Akcja rozgrywa się w Łazienkach Królewskich w szkole podchorążych. Atena wzywa boginię zwycięstwa, Nike, bogini zwycięstwa. Pallas pragnie, aby wsparła ona Polaków walczących z carem. Zjawia się również Nike Napoleonidów, która chce wesprzeć walczących żołnierzy. Gdy bogini mądrości dzieli się z nią planem pochwycenia Wielkiego Księcia Konstantego, jest oburzona niehonorowym pomysłem. Atena nie zgadza się Nike i karze jej być posłuszną. Po stronie spisku podchorążych staje Nike spod Termopil, która nie widzi w tym nic złego, ponieważ cel uświęca środki. Sprzeciwia się temu Nike spod Maratonu oraz Salaminy, traktując zdradę jako upadek moralny. Nike spod Cheronei (jedyna z przegranych bitw wspomnianych w scenie) przychodzi z wieńcami, które zwiastują porażkę i śmierć Polaków. Boginie odlatują, a Piotr Wysocki przychodzi i przemawia do podchorążych, podnosząc ich na duchu. Otuchy dodaje mu Pallas, przez co sądzi, że bogowie są po jego stronie. Zleca on 160 młodzieńcom rozbrojenie trzech pułków ułanów, a następnie przedostanie się do Arsenału. Schwytanie księcia Konstantego pozostaje zadaniem młodzieńców zgromadzonych pod pomnikiem Jana III Sobieskiego.
Scena II
Scena dzieje się w salonie Belwederu. Wielki Książę wraz z żoną oraz zastępcą widzą z okien pożar. Chcą ewakuować Konstantego z pałacu, spodziewając się możliwego powstania. Podejmuje jednak decyzję, aby nie uciekać. Wyprasza zastępcę, Kurutę. Zwierza się żonie, Joannie, że car mianował go na króla Polski, co daje mu poczucie siły. Czuje się potężniejszy od Mikołaja I, planuje zamach na brata. Nie podoba się to Joannie, przez co dochodzi między nimi do kłótni. Kobieta zauważa cienie poruszające się w stronę budynku od pomnika, jednak książę lekceważy możliwe zagrożenie. Poruszona strachem i złością kobieta omdlewa. Dochodzi do wymiany zdań między księciem a Kurutą, w czasie której przybywa szpieg. Mówi o przygotowywanym powstaniu, które jest skierowane w jego osobę. Wielki Konstanty nie dowierza mu i oskarża o kłamstwo. Rozkazuje wszystkim iść spać
Scena III
Powstańcy w napięciu oczekują na przybycie Wysockiego, który ma poprowadzić atak na Belweder. Widzą nietypowe zjawisko w postaci pożegnania Demeter i Kory. Nadeszła jesień, kiedy córka musi wrócić do męża w Hadesie. Obie kobiety cierpią i płaczą. Młodsza z nich przyznaje, że kocha króla podziemi i choć będzie tęsknić za matką, tam także jest szczęśliwa. Nie pociesza to matki, która pozostaje sama na tę część roku. Hymen, bóg małżeństwa zabiera kobietę do Hadesu. Wysocki przysyła do grupy specjalnej podchorążego, który rozkazuje im ruszenie na Belweder. Gdy odchodzą, Demeter wzywa do siebie Hekate, która ma odnaleźć córkę i zwrócić ją matce. Eumenidy, boginie zemsty, mają pokazać ludziom gniew bogów.
Scena IV
Akcja dramatu powraca do Salonu w Belwederze. Do pałacu wtargnęli już powstańcy. Dwaj słudzy księcia karzą go budzić i alarmują straż. Nie przybiega ona na czas, przez co Genre oraz Lubowidzki giną. Nabielak wraz ze swoimi ludźmi próbuje pochwycić księcia, on jednak ukrywa się przed nimi. Joanna, rozumiejąc powagę sytuacji, pokazuje im możliwą drogę ucieczki. Gdy książę budzi się, uważa, że ataku próbował dokonać posąg. Oskarża żonę o spisek z posągiem. W trakcie kłótni karze także zburzyć Warszawę, ponieważ jest mu nieprzychylna. Do sali wchodzi Stanisław Potocki, jeden z generałów księcia. Zapewnia wierność i zamierza wykonać tenże rozkaz.
Scena V
Scena rozgrywa się w teatrzyku rozmaitości. Aktorzy szykują się do odegrania wodewilu, czyli rodzaju komedii inspirowanego „Faustem” Goethego. Sztuka nawiązuje do aktualnych wydarzeń głosami satyrów, którzy w sposób nieoczywisty krytykują księcia Konstantego oraz jego oficera, Kurutę. Parodiują ich. Wskazują na publiczności Józefa Chłopickiego, który jak wiadomo, był w strukturach powstańczych i jako jeden z niewielu arystokratów postawił się rządom księcia jako zwierzchnika sił wojskowych. W sposób satyryczny pokazują również scenę, gdy Konstanty próbował skrzywdzić gwardzistę, jednak przez wzgląd na Chłopickiego tego nie dokonał.
W kolejnej scenie teatrzyku wydarzenia powracają do świata „Fausta”. Mefisto uważa, że naukowiec powinien spróbować zdobyć Małgorzatę z pomocą klejnotów. Tutaj również satyry odnajdują kontekst współczesny. Mefistofeles śpiewa po francusku pieśń mówiącą o ciężkim losie Polaków pod rządami księcia, stojącą w przeciwieństwie do kosztowności, jakimi obdarowuje kobietę Faust. Na publiczności pojawia się Nike Napoleonidów, wzywająca do walki wszystkich zgromadzonych. Bogini rozgrywa partię w karty z Chłopickim, która ma ukazać losy powstania. Nie są one pozytywne.
Scena VI
Akcja ma miejsce w domu Joachima Lelewela. Do gospodarza przychodzi Bronikowski. Powiadamia go o rozpoczęciu powstania. Prosi go także o pomoc w poszukiwaniu osoby, która może poprowadzić cały zryw niepodległościowy. Lelewel, mimo patriotycznych uczuć musi odmówić, ponieważ nie chce zostawić umierającego ojca. Bronikowski jest oburzony i odchodzi z niczym. Do Lelewela przychodzi Hermes, posłaniec bogów, który przyprowadza jego umierającego ojca. Mówi mu, aby poszedł i zajął się tym, o co proszą go powstańcy, ponieważ jemu i tak wiele już nie zostało. Chce, aby syn nie zabijał, lecz pragnie zemsty. Jest to ich ostatnia rozmowa, ponieważ po chwili przychodzi siostra gospodarza i informuje go o śmierci rodzica, który umarł, płacząc. Do mieszkania wpada ich brat, Prot, przekazujący pomyślne wieści z powstania. Poważnieje, dowiadując się o zgonie taty. Przychodzi do nich Nike spod Cheronei, przepowiadając niepodległość Polsce, co motywuje Joachima do działania.
Scena VII
Pallas, czyli Atena stoi w bocznej uliczce Krakowskiego Przedmieścia. Bogini prowadzi oddział Czechowskiego na Arsenał, gdy spostrzega wojsko kroczące w stronę Belwederu. Na jego czele stoi Ares, który jako bóg wojny pragnie ponad wszystko rozlewu krwi. Pallas próbuje do niego przemówić, jednak otumaniony Ares widzi jedynie cel, jakim jest Belweder. Z tego względu prosi Wysockiego o próbę zapanowania nad wojskiem wraz z Czechowskim. Wtedy podchodzi do nich Stanisław Potocki. Wysocki próbuje przekonać go, aby dołączył do nich i służył za wzór, jednak generał Konstantego odmawia. Atena wpędza go w poczucie winy, mówiąc, że bez niego zginą niewinni Polacy. Żołnierze słuchają Potockiego, przez co wpadają w pułapkę carskiej policji. Dochodzi do walki, w której ginie wielu powstańców, w tym sam generał. Śmierć ponosi również młody Genre. Odnajdują też Markota, szpiega donoszącego Rosjanom, za co zostaje on powieszony. Wcześniej mówi jednak, że w karecie znajduje się rosyjski generał, przez co wściekły tłum zabija Nowickiego. Pojawia się zdezorientowany Czartoryski pragnący korony.
Scena VIII
W Pałacu Łazienkowskim przebywa Ares. Cieszy się ze swego triumfu. Przychodzi do niego Joanna, zakochana w nim dzięki strzale Erosa. Podczas płomiennej rozmowy kobieta widzi, że boginie kładą się spać, co oznacza koniec ich pomocy w walce. Prowadzi to do jej rozpaczy. Nagle zjawia się Kora, zwiastując wolność Polski. Będzie ona jednak okupiona jeszcze cierpieniem i nie nadejdzie prędko. Polska wraz z bogiem wojny znikają we wnętrzu pałacu, a Kora przepowiada ponowną walkę bogiń.
Scena IX
W teatrze Stanisława Augusta o północy pojawiają się wszyscy polegli podczas wydarzeń nocy listopadowej. Spotykają się Genre oraz jego syn. Rozpaczają, że nie żyją, a młodzieniec został przedwcześnie zabrany ze świata żywych. Pojawia się także Potocki, który cierpi katusze. Hermes zabiera ich do Hadesu oraz informuje o dalszych losach walk. Pallas powraca na Olimp na rozkaz Zeusa, a Ares świętuje zwycięstwo. Jest z tego powodu zrozpaczona, ponieważ musi odejść, gdy porwała Polaków do walki i zostawić ich na pastwę losu.
Scena X
Rzecz dzieje się w nocy na Alejach Ujazdowskich. Wojsko Wielkiego Księcia Konstantego czeka na jego rozkazy. On jednak wstrzymuje się z jego wydaniem. Jego żona Joanna popada w obłęd, widzi Aresa i boginie. Gdy się uspokaja, zostaje odwieziona saniami. Widzi generała Krasińskiego, który mówi mu, że należy natychmiast zakończyć to powstanie i bezsensowny rozlew krwi. Książę jednak ma żal do Polaków i chce się na nich zemścić. Przychodzi do niego Kuruta, przekazując mu wieści o śmierci ojca. Konstanty oskarża brata o zabójstwo ojca i wpada w rozpacz, zrywając z siebie ordery. W amoku rozkazuje przyprowadzić Łukasińskiego, który był polskim więźniem oślepionym w ramach przesłuchań. Zostaje przywiązany do armaty i gdy przeczuwa nadchodzącą śmierć, wygłasza przemowę patriotyczną. Książę rozpoczyna pochód wojsk.