Nowela należy do najbardziej znanych i lubianych utworów epickich. Krótka i przystępna forma utworu oraz wyraźna puenta sprawia, że nowelę czyta się szybko, a zakończenie nie pozostawia wątpliwości co do jego poprawnej interpretacji. Jakie są główne cechy noweli? Jakie są jej przykłady w literaturze polskiej?
Nowela – definicja
Nowela to krótki utwór napisany prozą, w którym akcja jest wyraźnie zarysowana i jednowątkowa. Akcja często jest mocna udramatyzowana i szybko zmierza do punktu kulminacyjnego. Wszystkie wydarzenia toczą się w określonym miejscu i czasie, a narrator relacjonuje ich przebieg w sposób obiektywny. Każde z opisanych wydarzeń ma swoją przyczynę i skutek. Dzieło najczęściej liczy kilkanaście stron.
Pierwsze nowele pojawiły się jako przekazy ustne w Azji Mniejszej, gdzie poznali je Grecy, a następnie upowszechnili w Helladzie. Tematyka nowel może być różnorodna, jednak w starożytności zwykle dotyczyła miłości oraz przygód różnych bohaterów. W Polsce szczyt popularności nowel przypada na okres pozytywizmu, nazywanego „złotym okresem nowelistyki polskiej”.
Nowela – cechy
Nowelę łatwo rozpoznać dzięki specyficznej konstrukcji. W całości jest napisana prozą, a akcja główna nie zawiera epizodów, długich opisów przyrody oraz rozbudowanej charakterystyki bohaterów. Częstym zabiegiem jest nadawanie symbolicznego znaczenia przedmiotom pojawiającym się w tytule lub spajającym całą treść. Przykładem takiego symbolu jest kamizelka z noweli o tym samym tytule. Kamizelka z noweli Bolesława Prusa symbolizowała miłość pomiędzy małżonkami, którzy oszukiwali się wzajemnie w dobrej wierze. Pani nocami skracała jedną sprzączkę kamizelki, by mąż nie zauważał, jak szybko chudnie z powodu gruźlicy. Drugą sprzączkę skracał mąż, by ukryć przed żoną swój zły stan zdrowia.
W noweli liczba bohaterów jest ograniczona do minimum. Zwykle jest ich kilkoro, a sam ich opis zajmuje zaledwie kilka zdań dotyczących wyglądu, usposobienia, pochodzenia bądź zawodu. Autor mocno akcentuje punkt kulminacyjny fabuły, a następnie przechodzi do puenty. Puenta w zakończeniu jasno wskazuje na intencje autora i nie pozostawia niedopowiedzeń co do interpretacji dzieła. Narrator często przyjmuje postawę narratora wszechwiedzącego i jest neutralnie nastawiony do przedstawianych wydarzeń oraz bohaterów.
Nowela – przykłady w literaturze
„Siłaczka” to nowela Stefana Żeromskiego. Akcja „Siłaczki” toczy się w zaborze rosyjskim w Obrzydłówku i pobliskiej wsi, w której młoda nauczycielka, Stanisława Bozowska, podejmuje się trudu kształcenia chłopów. Jej idealistyczna postawa nie przynosi jednak rezultatów, gdyż nie daje szczęścia i dobrobytu jej samej oraz mieszkańcom wsi. Uczniowie szanują nauczycielkę, lecz jej naiwność w ideał pracy u podstaw sprawia, że żyje w nędzy tak jak sami chłopi. Bozowska umiera młodo na tyfus, a po jej śmierci biedni chłopi kradną jej ubranie, pozostawiając w chacie nagie ciało. Tytułowa siłaczka do końca trwa w swojej idealistycznej postawie, płacąc za to najwyższą cenę. Drugi z bohaterów noweli, Paweł Obarecki, młody lekarz z kolei porzuca swoje pozytywistyczne ideały. Wraca do nich na chwilę wstrząśnięty nagłą śmiercią Bozowskiej, swojej dawnej miłości, lecz za jakiś czas znów zaczyna zarabiać pieniądze i zapomina o pracy u podstaw.
„Mendel Gdański” Marii Konopnickiej opowiada z kolei o losach Żyda, żyjącego w Warszawie w II połowie XIX wieku. Mendel urodził się na ziemiach polskich i czuje się Polakiem, pomimo swojej wiary. Nie rozumie, dlaczego w Polsce pojawił się antysemityzm i dlaczego nie może być uznawany za pełnoprawnego obywatela Polski. Staje się ofiarą pogromu, z którego ratują go polscy przyjaciele. Mendel traci jednak serce do Polski, skrzywdzony postawą ludzi, których przez całe życie uważał za swoich braci.
Kolejnym przykładem noweli jest „Sachem” Henryka Sienkiewicza. Fabuła opowiada o zniszczeniu indiańskiej osady Chiaviatta przez Niemców i utworzeniu na jej miejscu miejscowości Antylopa. Pewnego dnia do Antylopy przyjechał cyrk, w którym występował Sachem, ostatni z potomków dawnych Indian, zamieszkujących niegdyś te tereny. Sachem wychowany przez Niemców zaśpiewał po niemiecku pieśń wojenną, w której opowiedział o zemście na dawnych mordercach jego ludu. Wskazał przy tym na lampy naftowe, grożąc podpaleniem cyrku, po czym nagle zniknął. Przerażona publiczność oczekiwała śmierci, lecz Sachem pojawił się ponownie, prosząc jedynie o zapłatę za występ.