Jan Kochanowski w „Trenie IX” odwołuje się do wartości, jaką jest Mądrość. Po ciężkim wyznaniu, jakie ukazał w poprzednim utworze, poeta skupia się na kryzysie światopoglądowym. Idee, jakie przyświecały mu przez całe życie i w które wierzył przestały mieć dla niego znaczenie. W pełni neguje znaczenie Mądrości w jego życiu, bo nie pomogła mu w obliczu osobistej tragedii.
Tren IX — analiza budowy i zawartych środków stylistycznych
Podobnie jak pozostałe dziewiętnaście utworów zawartych w cyklu, Kochanowski korzysta tu z trenu. Wszystkie zawarte w zbiorze wiersze powstały po śmierci niespełna trzyletniej córki poety, Urszuli. Z uwagi na swoje doskonałe wykształcenie i umiejętności, artysta stworzył „Treny” zgodnie z zasadami klasycznymi. Pochodzący ze Starożytnej Grecji gatunek to epicedium, czyli pieśń żałobna. Powstawały one po śmierci wybitnych postaci, zasłużonych dla kraju czy społeczności. Składa się tradycyjnie z pięciu części. Pojawia się wstęp, czyli exordium, który wprowadza przyczyny i okoliczności śmierci. U czarnoleskiego mistrza zalicza się do tego „Tren I i II”. Następnie wychwala się zmarłego w laudatio i ukazuje zasługi. W utworach od trzeciego do szóstego autor skupia się na możliwych sukcesach przedwcześnie zmarłego dziecka i jej pozytywnych cechach. Tren VII i VIII to compolaratio, czyli demonstracja żalu i poświęcenie uwagi emocjom osoby mówiącej. Interpretowany utwór otwiera czwarty element, czyli consolatio. Jest to poszukiwanie ukojenia w bólu, odwołujące się do wartości (tutaj mądrość). Cykl zamyka exhortatio, czyli napomnienie moralne dla czytelnika, które rozgrywa się na łamach trzech ostatnich utworów.
Utwór reprezentuje lirykę inwokacyjną, poeta odwołuje się tu w formie apostrofy do wartości, jaką jest mądrość. Artysta jest tu także utożsamiany z podmiotem lirycznym ze względu na kontekst biograficzny. Wiersz został zbudowany z dwudziestu wersów zapisanych w formie ciągłej, stychicznej. Pojawiają się rymy w układzie parzystym (aabb), które wraz z harmonijnym zapisem trzynastozgłoskowym ukazuje klasycyzm autora. Kochanowski był renesansowym twórcą, dlatego chętnie sięgał po antyczne formy i sposoby zapisu. Kontrastuje to z silnymi emocjami, które wyraża w „Trenach”.
Tekst obfituje w rozbudowane środki poetyckie. Poeta posługuje się wspomnianą już apostrofą („Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze!”, „wszytki ludzkie frasunki umiesz wykorzenić”, „Ty wszytki rzeczy ludzkie”, „Ty śmierci najmniej się nie boisz”, „Ty bogactwa nie złotem”, „Ty okiem swym nieuchronionym”, „Nędznika upatrujesz”, „uboższym nie zajźrzysz”), która właściwie ciągnie się przez cały tren. Obecne są także epitety („drogie pieniądze”, „ludzkie frasunki”, „złym przygodom”, „bezpieczna, nieodmienna, niepożyta”, „okiem nieuchronnym”, „dachem złoconym”, „szczęśliwego mienia”, „nieszczęśliwy człowiek”, „stopniów ostatnich”) ukazujące emocjonalny stosunek autora do wyrażanych przez niego poglądów.
Dla zachowania regularności należy zwrócić uwagę na zastosowane przerzutnie („A człowieka tylko nie w anioła odmienić, / Który nie wie”, „Jednaką myśl tak w szczęściu, jako i w żałobie / Zawżdy niesiesz”, „Ale dosytem mierzysz i przyrodzonymi / Potrzebami”, „Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje / Na tym strawił”). Cechy Mądrości, do której zwraca się w utworze, ukazuje w ramach wyliczenia („nie wie, co boleść, frasunku nie czuje, złym pogodom nie podległ, strachom nie hołduje”, „bezpieczna, nieodmienna, niepożyta stoisz”). Występują tu także personifikacje („Wszytki ludzkie frasunki umiesz wykorzenić”, „Jednaką myśl tak w szczęściu, jako i w żałobie / Zawżdy niesiesz”), wykrzyknienie („Kupić by cię, mądrości, za drogie pieniądze!”) oraz przenośnia („człowieka w anioła odmienić”, „nędznika upatrujesz pod dachem złoconym”).
Tren IX — interpretacja treści trenu
Podmiot liryczny, którego można utożsamiać tu z autorem z uwagi na śmierć dziecka Jana Kochanowskiego w 1578, jest pogrążony w żalu. Z rozpaczy zaczyna podważać swoje wartości i ideały, które wyznawał przez całe życie. W „Trenie IX” autor mówi z perspektywy poety-filozofa epoki renesansu. Odrodzenie zakładało ad fontes, czyli powrót do źródeł. Stąd ponownie popularne stają się gatunki antyczne (np. tren, pieśń) oraz filozofii epoki. Jednym z najważniejszych nurtów był stoicyzm, czyli umiłowanie harmonii i spokoju. Zakładała ona zachowanie spokoju w chwilach dużego szczęścia, jak również smutku.
Istotną cnotą w antyku była także mądrość, do której zwraca się autor. Dla filozofów i artystów renesansu stoicka mądrość wydawała się rzeczą najbardziej pożądaną. Kochanowski odwołuje się do tego, mówi, że wielu kupiłoby ją za wszelką cenę. Osoba mówiąca idealizuje znaczenie tej cnoty i ludzi, którzy posiadają mądrość. Rozpacz, którą odczuwa, zdaje się stać w opozycji do wartości, jakie propaguje w utworze.
W środkowym fragmencie trenu podmiot liryczny zauważa, że Mądrość jest egalitarna — każdy może ją posiąść. Filozofię stoicką może zaaplikować do swojego życia każdy, bez względu na stan czy majątek.
Utwór można by uznać za pochwałę i umiłowanie Mądrości jako cnoty, jednak odwrotny sens wiersza nadaje puenta zawarta w ostatnich czterech wersach. Pełen goryczy poeta zauważa, że w takiej sytuacji jak jego, mądrość i prawdy filozofii renesansowej są niczym. Ukazuje to ironię, którą posługuje się autor, wychwalając Mądrość.
Jan Kochanowski odwraca się od założeń epoki. W obliczu osobistej tragedii światopogląd, jaki kształtował się przez całe jego życie i jaki również propagował w swoich utworach, załamuje się. Kolejny raz w cyklu dziewiętnastu napisanych po śmierci dziecka trenów można zauważyć tendencje barokowe. Następna epoka stała w dużej mierze w opozycji do założeń odrodzenia. Harmonia została zamieniona na kontrast i koncept, czyli chęć szokowania i zaskoczenia odbiorców. Widać to w „Trenie VIII”, w którym przyjmujący rolę ojca autor ukazuje paradoks pustego domu, choć nadal jest wypełniony ludźmi. Ważnym tematem twórczości barokowej była marność i śmierć. Cykl renesansowego poety doctusa wpisuje się w te założenia z uwagi na przyczyny powstania oraz ukazaną w nich postawę filozoficzną.