Starość to okres w życiu człowieka, który kojarzony jest ze śmiercią, chorobami i brakiem sprawności. W literaturze ten motyw obejmuje jednak szersze zagadnienie. Motyw starości wiązany może być nie tylko z końcem życia czy cierpieniem, ale także z mądrością i doświadczeniem, a nawet stabilizacją życiową. Starość przedstawiana często w literaturze jako coś godnego szacunku, a starzy ludzie jako źródła bezcennej wiedzy, którą zgromadzili w ciągu swojego życia. Starość kojarzona może być jednak także z nieporadnością i śmiesznością. Jej obrazy pojawiają się w literaturze na przestrzeni wszystkich epok, od starożytności aż do czasów współczesnych.
Romantyczność – Adam Mickiewicz
Mickiewicz korzysta z motywu starości w swojej balladzie „Romantyczność”. Nie służy on jednak opisywaniu tego etapu życia i snuciu refleksji na jego temat. Starość i starzy ludzie są bowiem dla autora przedstawicielami poprzedniego pokolenia, z którymi wchodzi on w polemikę.
W balladzie pojawia się postać starca, który może być uosobieniem pokolenia klasycystów, krytykujących romantyzm, którego przedstawicielem był Mickiewicz. Dlatego więc w balladzie starzec przedstawiony jest jako postać negatywna, przekonana o słuszności wiary w „szkiełko i oko”. Starsze pokolenie uważa, że świat można poznawać tylko racjonalnie przy pomocy zmysłów i nie wierzy w słowa Karusi, która czuje obecność zmarłego ukochanego. Karusia reprezentuje romantyków, ich wiarę w uczucia i wiarę w metafizykę. Dlatego w balladzie starzec ocenia Karusię i drwi z niej.
Motyw starości służy więc krytyce poprzedniego pokolenia, jego zadufania w sobie i przekonania o słuszności swoich poglądów. Starzec u Mickiewicza jest uparty, nie potrafi zmienić zdania i zweryfikować swoich poglądów. Według Mickiewicza starzec reprezentuje to, co powinno już odejść w niepamięć, ustępując miejsca młodości i nowym myślom i ideałom.
Stary człowiek i morze – Ernest Hemingway
W powieści Hemingwaya „Stary człowiek i morze” motyw starości przedstawiany jest jako coś przykrego. Jej bohater, Santiago, to stary rybak, który całe swoje życie spędził na wodzie, łowiąc ryby. Ma on więc w tej dziedzinie ogromne doświadczenie i liczne sukcesy na koncie, jednak starość sprawia, że przestaje mieć to znaczenie. Od wielu dni nie wrócił on z połowu ze zdobyczą. Santiago staje się coraz bardziej niesprawny i nieporadny ze względu na swój wiek. Postanawia on jednak udowodnić, że wciąż jest dobrym rybakiem i sprawnym człowiekiem. Wypływa więc po raz kolejny na połów. Tym razem udaje mu się spełnić swój cel – łowi ogromnego marlina. Niestety, gdy wraca z nim do domu, jego zdobycz zostaje pożarta przez rekiny, z którymi Santiago próbuje walczyć. Ostatecznie do domu dociera jedynie ze szkieletem wielkiej ryby.
Mimo sukcesu Santiago czuje, że nie powiodło mu się i że nie zdołał udowodnić, że wciąż jest tak samo zdolnym rybakiem. Jego starość jest więc bezwzględna, odbiera bohaterowi nie tylko fizyczną sprawność, ale także poczucie własnej wartości. Stary człowiek czuje się bezużyteczny, czuje się nieszczęśliwy z powodu utraconych zdolności i możliwości. Ostatecznie jednak szkielet złowionej ryby wzbudza podziw wśród innych rybaków, co daje czytelnikowi sygnał, że w każdym wieku można przekroczyć pewne granice i osiągać swoje cele i marzenia.
Motyw starości w innych dziełach
Motyw starości pojawia się także w innych dziełach literackich, na przykład:
- Mitologia grecka – starość utożsamiana była w antyku z mądrością, a najważniejszy bóg, Zeus obrazowany był jako starzec.
- Biblia – w Biblii przedstawiony został Bóg jako starzec, stary był także Abraham. Starość utożsamiana była więc z mądrością.
- Skąpiec Moliera – przedstawiona została postać starego człowieka owładniętego żądzą pieniędzy.
- Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka – sportretowany został stary ojciec, którego wstydzą się jego własne córki.
- Balladyna Juliusza Słowackiego – Słowacki opisał postać starej matki, wyrzuconej przez córkę z domu.
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – pojawia się opis starej, samotnej kobiety – Marty Korczyńskiej – która całe życie pracowała dla innych.
- Latarnik Henryka Sienkiewicza – Sienkiewicz sportretował postać starszego mężczyzny – patrioty.
- Pan Wołodyjowski Henryka Sienkiewicza – opisany został stary szlachcic, Onufry Zagłoba, który jest uosobieniem szlacheckich stereotypów.
- Chłopi Reymonta – opisana została stara Agata, która zmuszona jest do żebrania, by przeżyć. Starość nie pozwala jej pracować.
- Mendel Gdański Marii Konopnickiej – stary mężczyzna pochodzenia żydowskiego zostaje odrzucony przez swoją społeczność po tym, jak poświęcił jej całe życie.