Rewolucja to zjawisko towarzyszące ludzkości niemal od zawsze. Bunt niewolników Spartakusa czy powstanie Nika to tylko niektóre słynne rokosze historyczne. Od czasu rewolucji francuskiej 1789 roku literatura zaczęła bliżej przyglądać się temu zjawisku. Na przestrzeni późniejszych epok powstało wiele różnych poglądów na to zjawisko. Często dostrzegano jego niszczycielski wpływ na wspólnoty społeczne, zarazem jednak widząc powody ich krwawych wybuchów.
Nie-Boska komedia
Dramat romantyczny Zygmunta Krasickiego wydany w 1835 roku. W 3 i 4 części utworu poruszana jest problematyka społeczna, mianowicie stosunki między szlachtą oraz stanami niższymi. Główny bohater utworu, Hrabia Henryk, dowodzi ostatnimi siłami arystokracji oblężonymi przez zrewoltowane masy pod wodzą Pankracego. Stare warstwy przywódcze ukazane są tutaj jako zblazowane, przepełnione strachem i niezdolne do jakiejkolwiek twórczej pracy.
Obóz rewolucyjny przyjmuje zaś obraz piekła Dantego, gdzie kolejne grupy reprezentują kolejne grzechy ludzkie. Są wiec pozbawionymi moralności, odrzucającymi opatrzność barbarzyńcami. Znamienne jest określenie rewolucji przez Hrabiego mianem „wszystkie stare zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże”. Zarazem jednak, podczas jego rozmowy z Pankracym wytknięte są wypaczenia arystokracji i dążenia uciśnionych.
Krasiński sportretował rewolucję jako odrzucenie wszelkich zasad moralnych oraz autorytetów, w tym Boga. Chociaż dostrzega problemy, z których bierze początek (ciśnienie mas, degrengolada arystokracji), widzi w niej jedynie siłę destrukcyjną, która niszczy cywilizację i wprowadza rządy najniższych instynktów.
Wesele
Dramat autorstwa Stanisława Wyspiańskiego, jedno z najważniejszych dzieł Młodej Polski. Przesiąknięte symbolizmem ukazanie chłopskiej chaty jako Polski, dotyka problemów niezrozumienia i antagonizmu między warstwami społecznymi. Motywem rewolucji staje się tutaj wspomnienie rabacji galicyjskiej z 1846 roku. Te sprowokowane przez Austriaków wystąpienie ludności chłopskiej Galicji przeciwko szlachcie przybrało charakter krwawej rozprawy, słynnej z przecinania ludzi piłami.
W Weselu postacie Gospodarza czy Pana Młodego wspominają tamte wydarzenia, rysując obraz skrytego strachu inteligencji przed chłopami. Rozruchy wprowadziły jedynie nieufność między dwiema warstwami tego samego narodu, a ukrywane zbrodnie dalej stoją na drodze do pełnej integracji. Symbolem tego jest upiór przywódcy rabacji, Jakuba Szeli, który ciągle dopomina się kubła wody. Zmywana z twarzy i rąk krew pozostawia jednak zawsze plamę (niczym w Balladynie Słowackiego), która to stanowi piętno wypieranych zbrodni.
Przedwiośnie
Powieść polityczna Stefana Żeromskiego, wydana w 1924 roku (dwudziestolecie międzywojenne). Dzieło, często rozumiane wręcz opacznie, stanowić miało ostrzeżenie przed rewolucją bolszewicką. Główny bohater, Cezary Baryka, zostaje wciągnięty w burzliwe przemiany rosyjskiego społeczeństwa, gdy mieszka jeszcze w Baku. Jego matka nie potrafi zapanować nad rozpieszczonym synem, pod nieobecność męża.
Chłopak unosi się na prądach krwawej rewolucji, uczęszcza na wiece oraz egzekucje. Jest przekonany o słuszności przemian do tego stopnia, że wydaje bolszewikom zakopane przez ojca rodzinne oszczędności. Stopniowo jednak zaczyna dostrzegać trudną sytuację, w jaką sam wpędził swoją matkę, będąc zaślepiony bolszewizmem. Wkrótce kobieta umiera, w Baku wybuchają zaś walki Ormian z Tatarami. Wynędzniały Cezary zostaje skierowany do pracy przy zwłokach. Tam dopiero dostrzega prawdziwą twarz rewolucji – jest to zamiana jednej klasy panującej na drugą, masowy rabunek podszyty jedynie ideałami.
Początkową postawą Baryki Żeromski ukazuje, jak bolszewizm wykorzystuje młodych, naiwnych ludzi do tych właśnie celów. Komunista Antoni Lulek i jego idee to zaś ukazanie niemożności doprowadzenia rewolucją proletariacką do jakichkolwiek zmian. O ile bowiem masowy mord rękoma robotników jest możliwy, o tyle słabo wyedukowana i cierpiąca z powodu marginalizacji klasa sama nie stworzy zdrowego systemu. Po raz kolejny więc Żeromski podkreśla rewolucję jako zwyczajny rabunkowy przewrót, zmianę u władzy. Niekoniecznie na lepsze, zawsze z ogromną krzywdą ludzką.
Folwark zwierzęcy
Wydana w 1945 powieść angielskiego pisarza George’a Orwella. Opowiada ona o rewolucji zwierząt hodowlanych z folwarku pana Jonesa. Stanowi sama w sobie odniesienie do rewolucji bolszewickiej w Rosji i rządów Józefa Stalina. Postacie zwierząt, niczym w dawnych bajkach, są tutaj odniesieniem do znanych z historii ludzi, grup społecznych czy postaw względem rewolucji.
Orwell ukazuje tutaj stopniowe zaprzedawanie idei stworzonej przez knura Majora (odniesienie do Marksa lub Lenina) i wprowadzenie dyktatury świni Napoleona (Stalin). Rewolucja, która początkowo niosła za sobą równouprawnienie zwierząt oraz siedem prostych zasad współżycia, stopniowo zamienia się w kolejną formę wyzysku. Prowadzą do niej kłamstwa, propaganda oraz terror, jakiego zwierzęta nie znały nawet pod rządami pana Jonesa. Ostatecznie rządzące folwarkiem świnie upodabniają się do ludzi, co stanowi przenośnię zmiany kasty rządzącej bez realnej zmiany położenia klas rządzonych.
Tango
Dramat Sławomira Mrożka z 1964 roku. Ukazany zostaje tutaj stosunek rewolucji oraz kontrrewolucji na podstawie jednej rodziny. Stomil i Eleonora za młodu wszczęli bunt przeciwko wszelkim formom ucisku oraz konwenansu, tworząc rodzinę o chaotycznym charakterze. W tym porewolucyjnym mikroświecie ich syn, Artur, nie ma możliwości buntu.
Jako że formą buntu przeciw brakowi zasad stają się zasady, postanawia on przywrócić stary porządek rodzinny. Komiczne sceny pokroju zaganiania babci na katafalk przeplatają się tutaj z tragicznymi, takimi jak bolesny trójkąt miłośny między Stomilem, Eleonorą a Edkiem. Kontrrewolucja Artura kończy się próbą zaprowadzenia terroru, co wykorzystuje brutalny Edek.
Niezdolne przez swoją degrengoladę „pokolenie rewolucjonistów” ulega całkowicie uzbrojonemu w rewolwer prymitywowi. Mrożek ukazuje więc rewolucję jako siłę oderwaną od konkretnych wartości, doprowadzającą do zubożenia ludzkiego życia i rozpadu moralnego. Ostatecznie zaś, kiedy zasady i brak zasad zwalczają się, na polu bitwy pozostaje brutalna siła. To właśnie ją Mrożek widzi w charakterze zwycięscy wszelkiej rewolucji.