Patriotyzm, powszechnie określany jako miłość do swojego rodzinnego kraju, to coś, co nabiera wyjątkowego znaczenia w trudnych czasach konfliktów, gdy ojczyzna danego narodu jest zagrożona. Jest on uznawany za cechę dobrego obywatela, ale równocześnie może być on różnie definiowany. Dla niektórych oznacza on gotowość do oddania swojego życia za ojczyznę, inni określają w ten sposób codzienną pracę wykonywaną na jej rzecz. Patriotyzm często wykorzystywany jest jako motyw literacki i bywa, że służy do ukazywania właściwych postaw społeczeństwu. Jest on szczególnie popularny w tekstach kultury, gdy ojczyzna jest zagrożona, tak jak miało to miejsce w literaturze polskiej w czasie rozbiorów czy II wojny światowej
Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz
„Pan Tadeusz” jest epopeją narodową, która powstała według słów samego autora „ku pokrzepieniu serc” w ciężkich dla jego ojczyzny czasach. W czasie akcji „Pana Tadeusza” Polska cierpi pod zaborami. Motyw patriotyzmu jest więc bardzo ważny w tej epopei narodowej ze względu na sytuację zagrożenia ojczyzny. Dobry człowiek jest więc w świecie przedstawionym przede wszystkim patriotą, ale także gospodarzem, który dba o powierzoną mu ziemię oraz kultywuje rodzime obyczaje.
W przypadku mieszkańców dworku w Soplicowie patriotyzm widoczny jest na pierwszy rzut oka – w salonie na przykład wiszą portrety Kościuszki i Rejtana. Postawa patriotyczna jest dla bohaterów absolutnie naturalna, jest ona także centrum i głównym wątkiem całego utworu. Mickiewicz stworzył bowiem pamiątkowy obraz swojej ojczyzny, wraz z opisem jej piękna i tradycji, w czasach, w których nie było jej na mapach Europy. Jego dzieło i opis patriotycznych postaw miały też pomóc w budowaniu tożsamości narodu, który musiał żyć bez swojego państwa. Patriotyzm zdawał się wówczas jedyną właściwą postawą, która miała przeciwdziałać próbom zniszczenia narodu polskiego.
„Pan Tadeusz” próbuje też zachować w pamięci odchodzącą powoli w zapomnienie Polskę stanu szlacheckiego, jego tradycji i obyczajów, które powoli ulegały przemianom na świecie i w społeczeństwie.
Nad Niemnem – Eliza Orzeszkowa
„Nad Niemnem” także opisuje czasy, gdy Polska nie była obecna na mapach Europy i dlatego motyw patriotyzmu i walki o ojczyznę również jest bardzo ważny w tej powieści. Motyw patriotyzmu objawia się w wątku uczciwej i ciężkiej pracy na rzecz ojczyzny, przywracania jej świetności za pomocą dobrobytu osiąganego przez jej obywateli. Przykładem takiej patriotycznej postawy są Bohatyrowicze, dbający o swoją ziemię. Orzeszkowa opisuje także patriotyzm w klasycznym ujęciu walki zbrojnej o wolność swojego rodzinnego kraju.
W powieści umieszczone zostały liczne nawiązania do nieudanego powstania styczniowego, które zapisało się w pamięci bohaterów jej powieści. Odwiedzają oni mogiłę ofiar powstania, opowiadają historię o poległych walczących i dbają, żeby ich poświęcenie pozostało żywe i dawało przykład kolejnym pokoleniom, by wiedziały one, jak walczyć o ojczyznę.
Porażka powstania nie sprawia, że jego historia mniej inspiruje czy dodaje potomkom poległych mniej odwagi – jest ono symbolem najwyższego poświęcenia w wielkiej sprawie, która tak samo dotyczy wszystkich. W powstaniu walczyli bowiem przedstawiciele różnych stanów, szlachty i chłopstwa, ginęli oni ramię w ramię i spoczęli razem w jednej mogile. Patriotyzm jest więc sprawą wspólną dla całego społeczeństwa.
Przedwiośnie – Stefan Żeromski
Akcja „Przedwiośnia” dzieje się w czasach sprzyjających osobom, które chcą się wykazać patriotyzmem, ma ona bowiem miejsce tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Cały kraj próbuje się odbudować, grozi mu też atak bolszewików ze wschodu.
Żeromski ukazał w swoim dziele różne postawy patriotyczne i pomysły na odbudowę kraju. Patriotą jest na przykład Seweryn Baryka, który mimo że spędził poza Polską większość swojego życia, to po odzyskaniu przez nią wolności, próbuje do kraju powrócić i wziąć udział w jego odnowie. Sam główny bohater – Cezary – dopiero uczy się, czym jest dla niego patriotyzm i jest w trakcie kształtowania swoich poglądów na państwowość. Bierze udział w walkach o jej wolność, zaczyna powoli rozumieć, że Polska potrzebuje granic, których można bronić.
Żeromski stworzył więc w powieści motyw patriotyzmu rodzącego się i kształtującego wraz z powstającym z popiołu krajem. Zarówno Cezary, jak i Polska, muszą zrozumieć, kim są i określić swoje miejsce w tym groźnym świecie pełnym szybkich zmian i sprzecznych idei. Patriotyzm nie jest więc w tym tekście czymś przyrodzonym, ale raczej czymś, czego można się nauczyć i pojąć dopiero z czasem.
Motyw patriotyzmu w innych dziełach
Motyw patriotyzmu odnaleźć można także w następujących dziełach literackich:
- Odyseja Homera – Odyseusz jako prawdziwy władca chce powrócić do swojej ojczyzny.
- Pieśń o Rolandzie – Roland jako dobry rycerz poświęcił życie w obronie swojego kraju.
- Pieśń o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego – Kochanowski wzywa do obrony kraju i wypomina szlachcie jej wady i opieszałość.
- Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza – patriotyzmu głównego bohatera nie ugasiły nawet lata wychowania w obcym kraju.
- Dziady Adama Mickiewicza – główny bohater chce poświęcić siebie, by okupić cierpieniem wolność swojej ojczyzny.
- Reduta Ordona Adama Mickiewicza – utwór przedstawia walkę o ojczyznę.
- Kordian Juliusza Słowackiego – główny bohater próbuje uzyskać wsparcie innych narodów w walce o wolność Polski.
- Rota Marii Konopnickiej – patriotyczny utwór zachęcający do walki o wolność ojczyzny.
- Gloria victis Elizy Orzeszkowej – utwór opowiada o przegranej walce o niepodległość rodzinnego kraju.
- Lalka Bolesława Prusa – Prus przedstawia patriotyzm jako ciężką pracę na rzecz budowy dostatniego, dobrego kraju.
- Trylogia Henryka Sienkiewicza – Sienkiewicz napisał trzy powieści przypominające wielkie chwile z historii Polski, by pokrzepić serca rodaków. Ukazał on wielkie zbrojne zwycięstwa Polski z dawnych czasów.
- Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego – uczniowie nie dają sobie odebrać polskiej tożsamości.
- Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza – w utworze pojawia się motyw kpiny z patriotyzmu.
- Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego – młodzi bohaterowie robią wszystko, by zgnębić okupanta w czasie II wojny światowej.