Ludzkość od zawsze zafascynowana była grozą, tajemnicą i zjawiskami, których nie mogła zrozumieć, Zaowocowało to ogromną popularnością motywów fantastycznych w literaturze. Objawiały się one w najróżniejszy sposób – poprzez wyobrażenia życia po śmierci, przedstawienia duchów i zjaw, sięgania po ludowe opowieści czy wreszcie w postaci powieści fantastycznych czy horrorów. Motywy fantastyczne wyjątkowo upodobali sobie romantycy, sięgający do folkloru, tworzący opowieści pełne zjaw i duchów i budując w swoich dziełach nastrój grozy. Z pomocą motywów fantastycznych często autorzy starali się przekazać coś, czego nie mogli za pomocą sztafażu rzeczywistych elementów świata przedstawionego czy postaci.
Hamlet – William Szekspir
W dramacie Szekspira motyw fantastyczny pojawia się wraz z postacią ducha nawiedzającego głównego bohatera. Jest to duch jego zamordowanego ojca. Nawiedza on swojego syna, by przekazać mu prawdę o tym jak zginął – mianowicie zamordował go jego własny brat, Klaudiusz, który następnie przejął jego tron. Duch ojca prosi Hamleta o pomszczenie jego śmierci. Skutkuje to tym, że Hamlet pod ogromną presją zaczyna tracić zdrowe zmysły.
Z pomocą motywu fantastycznego, jakim jest interwencja z zaświatów, bohater dramatu dowiaduje się o rzeczach, których nie odkryłby bez kontaktu z duchem. pełni on więc rolę informatora, nośnika wiedzy niedostępnej śmiertelnikom. Jego interwencja popycha fabułę na właściwe tory, sprawia, że główny bohater jest świadomy sytuacji, w której się znalazł.
Motyw fantastyczny w przypadku ducha zamordowanego ojca nie służy więc tylko budowaniu klimatu grozy, ale jest także dla autora użytecznym narzędziem, który z jego pomocą wyposaża głównego bohatera w potrzebna mu wiedzę. Bez niej żyłby w nieświadomości zbrodni popełnionej na jego ojcu.
Ballady i romanse – Adam Mickiewicz
„Ballady i romanse” to zbiór kilkunastu utworów, spośród których wiele zawiera motywy fantastyczne, charakterystyczne dla epoki romantyzmu. Mickiewicz sięgał po ludowe powieści i folklor, tworząc swoje utwory i kreował ich nastrój grozy, wynikający ze spotkania z tym co fantastyczne i pochodzące z innego świata. Elementy fantastyczne pojawiają się w takich balladach jak „Lilije”, „Romantyczność”, „To lubię” czy „Pani Twardowska”.
Mickiewicz korzysta z takich rozwiązań jak powracające do świata żywych duchy zmarłych i zamordowanych osób, które mają do przekazania żywym ważne, uniwersalne prawdy dotyczące świata. Jest to element utworów takich jak „Lilije” „Romantyczność” czy „To lubię”.
Autor sięga też do fantastycznych, ludowych dekoracji w świecie przedstawionym i kreuje na przykład postać rusałki – Świtezianki, która zdaje się być żywcem wyjęta z ludowych opowieści o niesamowitych stworzeniach żyjących w lasach, jeziorach i na polach. W balladzie „Pani Twardowska” Mickiewicz korzysta z legendy o panu Twardowskim, która jest fantastyczną opowieścią o czarowniku, który oszukał diabła.
Fantastyczne motywy w utworach Mickiewicza funkcjonują na równi z rzeczywistymi elementami, obie te płaszczyzny przenikają się i wpływają na siebie. Jest także podkreślone, jak ważna jest wiara i czucie sercem – dzięki któremu na przykład jedna z bohaterek widzi swojego zmarłego ukochanego – w przeciwieństwie do rozumu i racjonalności, które tego typu fantastyczne motywy negują.
Wesele – Stanisław Wyspiański
W dramacie Wyspiańskiego czytelnik ma do czynienia z fantastycznym przedstawieniem widm, nawiedzających bawiących się uczestników wesela. W świecie przedstawionym dramatu istnieją dwie rzeczywistości – jedna to ta realna, druga natomiast jest oparta na fantastycznych motywach. Przenikają się one i wpływają wzajemnie na siebie. Pojawiające się na weselu widma nawiązują do wydarzeń z historii Polski. Interpretować je można jako alter ego żyjących osób, uczestników zabawy. Czytelnik w widmach może rozpoznać między innymi Stańczyka, Zawiszę Czarnego z Grabowa czy Jakuba Szelę.
Pojawienie się zjaw ma uzmysłowić bohaterom to, kim są, stają się one lustrami, w których przeglądają się żyjący. Każda zjawa symbolizuje coś innego – na przykład nieszczęśliwą, niespełnioną miłość, wróżbę klęski narodowej czy marazmu, który ogarnął polskie społeczeństwo. Zjawy przybywające z innego świata stają się więc symbolami i zapowiedziami przyszłych wydarzeń, które dotkną społeczeństwo. Dostarczają więc czytelnikowi informacji niedostępnych realnym bohaterom dramatu Wyspiańskiego.
Mistrz i Małgorzata – Michaił Bułhakow
Powieść Bułhakowa dostarcza motywów fantastycznych już od pierwszych stron, kiedy to do Moskwy przybywa szatan wraz ze swoją świtą. W tekście pojawiają się oprócz tego elementy protetyczne, takie jak zapowiedź śmierci jednej z postaci, która chwilę później ginie.
Postać szatana, który wpływa na życie mieszkańców Związku Radzieckiego, jest przedstawieniem motywu fantastycznego realnie ingerującego w świat przedstawiony. Jest on także skontrastowany z stosunkowo rozwiniętą stolicą państwa, gdzie rzeczy niezwykłe i niecodziennie dzieją się wśród przejeżdżających tramwajów, nie zaś na cmentarzu o północy. Obecność zjawisk fantastycznych, takich jak szatan, jest dla bohaterów powieści potwierdzeniem tego, że na świecie wciąż jest też dobro pod postacią Boga i Chrystusa.
Motywy fantastyczne w innych dziełach
Motywy fantastyczne odnaleźć można w dziełach z różnych epok literackich:
- Legendy arturiańskie – fantastyczne opowieści z legend arturiańskich stały się podwalinami wielu motywów i powieści fantastycznych.
- Tren XIX albo Sen Jana Kochanowskiego – utwór ten kończy cykl trenów za pomocą spotkania z dusza zmarłego dziecka autora.
- Boska Komedia Dantego Alighieri – w dziele głównym motywem jest fantastyczna wędrówka bohatera po zaświatach.
- Makbet Williama Szekspira – dręczące Makbeta wyrzuty sumienia doprowadzają go do majaków, a zbrodnię popełnił on po usłyszeniu przepowiedni z ust trzech wiedźm.
- Król Olch Johanna Wolfganga Goethego – ballada ta opowiada o niezwykłym spotkaniu w lesie z elfem – Królem Olch.
- Dziady Adama Mickiewicza – dramat Mickiewicza zawiera wiele elementów fantastycznych oraz wizji – pojawia się w nim na przykład postać upiora oraz duchy powracające do świata żywych za pomocą obrzędu.
- Balladyna Juliusza Słowackiego – w dramacie pojawiają się postaci fantastyczne takie jak Goplana i jej leśne duszki – Chochlik i Skierka.
- Nie-boska komedia Zygmunta Krasińskiego – główny bohater daje się uwieść Dziewicy, która tak naprawdę jest iluzją, upiorem, który ostatecznie objawia się bohaterowi.
- Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego – dzieło odwołuje się do folkloru i wierzeń ukraińskich, pojawia się także postać widma.
- Dusiołek Bolesława Leśmiana – w wierszu tym pojawia się postać fantastycznego dusiołka, który dusi głównego bohatera w czasie snu. Jest to nawiązanie do ludowych opowieści.
- Sklepy cynamonowe Brunona Schulza – w dziele tym dzieje się wiele fantastycznych wydarzeń, które są wpisane w świat przedstawiony (jak zamiana ojca w ptaka), a całość utrzymana jest w niezwykłym, onirycznym klimacie.
- Noc żywych Żydów Igora Ostachowicza – główny bohater nagle przenosi się do świata znanego mu z podręczników historii i jest świadkiem niezwykłych wydarzeń sprzed wielu lat.