Motyw wojny w literaturze – przykłady z różnych epok

Wojna to jedno z tych doświadczeń, przez które przechodzi niemal każde pokolenie. Jest to sytuacja graniczna, która zmienia ludzi i sprawia, że świat nigdy już nie wraca do poprzedniego kształtu. Wojna towarzyszy ludzkości od początku jej istnienia – ludzie walczyli między sobą o pożywienie, zasoby, bogactwa, kraje i wpływy, a najbardziej poszkodowaną stroną konfliktu zazwyczaj byli cywile. Motyw wojny szybko przeniknął do literatury i stał się jej ważną częścią. Już starożytni upamiętnili w dziełach przeżyte starcia, opisywali walki i opłakiwali poległych. Wojna jest doświadczeniem wstrząsającym, zmieniającym perspektywę autora i trwale wpływającym na jego sposób widzenia świata.

Iliada – Homer

Najstarszym zapisem motywu wojny w historii literatury jest opis legendarnej wojny trojańskiej. Był to konflikt, który wybuchł po porwaniu przez Parysa (syna Priama, króla Troi), pięknej Heleny, żony Menelaosa, czyli władcy Sparty. Mieszkańcy Troi i Grecy przez dziesięć lat walczyli między sobą, na losy wojny aktywnie wpływały także bóstwa, opowiadając się po jednej lub drugiej stronie. Wojnę zakończył ostatecznie podstęp Greków i koń trojański, a cały konflikt zakończył się upadkiem Troi.

Homer przedstawił w „Iliadzie” zaledwie kilkadziesiąt dni z ostatniego roku wojny. Opisał najważniejszych wodzów obu armii, spisał również przebieg najważniejszych walk i pojedynków. Najsłynniejszy spośród nich był pojedynek Achillesa i Hektora, który zakończył się śmiercią tego drugiego i zbezczeszczeniem jego zwłok przez Achillesa.

Homer, opisując wojnę, zagłębił się w jej detale, dał odbiorcom wgląd w to, co działo się po obydwu stronach konfliktu. Na wojnę mieli wpływ nie tylko wodzowie i żołnierze, ale także świat bóstw, przeplatający się z realnymi wydarzeniami. Konflikt ten miał więc nie tylko charakter rzeczywisty, ale też metafizyczny. Sam wynik starć i upadek Troi był też od dawna znany – przewidziała go córka Priama, Kasandra, lecz nikt nie wierzył w jej wróżby

Potop – Henryk Sienkiewicz

Sienkiewicz stworzył „Potop” z myślą o pokrzepieniu serc swoich rodaków, zgnębionych życiem pod zaborami. Dlatego na kartach powieści zdecydował się uwiecznić wielkie zwycięstwo znane z historii Polski, czyli odparcie potopu szwedzkiego. Jest to romantyczny opis wojny wygranej, pełnej bohaterskich zrywów i wielkich czynów, które wzruszają czytelników i wzmacniają w nim postawę patriotyczną. Sienkiewicz opisuje jednak nie tylko walkę ze szwedzkim najeźdźcą, ale także wewnętrzne konflikty Polaków, które mogły zaważyć na zwycięstwie ich wojsk.

Wojna w „Potopie” przypomina jednak bardziej wyjątkową przygodę i szansę na zdobycie sławy i chwały, niż krwawy konflikt, wyniszczający kraj i ludność. Cierpienie ofiar jest tu ukazane na drugim planie, ważniejsze jest bohaterstwo i cierpienie głównych bohaterów.

Wojna jest także okazją dla głównego bohatera – Andrzeja Kmicica, by odmienił on swój charakter, wykazał się patriotyzmem i walecznością. Wojna jest więc dynamiczna, barwna, głośna i pełna niespodziewanych zwrotów akcji. Jest przygodą do przeżycia, nie zaś katastrofalnym wydarzeniem, które potrafi zniszczyć życie i złamać człowieka. Sienkiewicz nie opisywał konfliktu zbrojnego, by przygnębić swoich czytelników, tylko by podnieść ich na duchu i ukazać spektakularne zwycięstwo polskiej armii.

Na zachodzie bez zmian – Erich Maria Remarque

Powieść ta jest przedstawieniem I wojny światowej z perspektywy młodego żołnierza, napisana jest zaś przez weterana tego konfliktu. Opisuje bezsens konfliktu zbrojnego, jego okrucieństwo i niszczycielską siłę. Powieść ta w istocie jest protestem antywojennym, ukazaniem tego, co w wojnie najgorsze z nadzieją, że ludzkość uchroni się przed popełnieniem tego samego błędu kolejny raz. Autor pokazuje, że w okopach po obydwu stronach znajdowali się przede wszystkim ludzie, a dopiero potem żołnierze i obywatele danego kraju. Opisał też, co wojna może zrobić z życiem młodego, dopiero wkraczającego w dorosłość człowieka – ma ona katastrofalny wpływ na jego psychikę, zmusza do zbyt szybkiego rozwoju i sprawia, że nigdy nie będzie on taką osoba, jaką mógłby się stać, gdyby nie brał udziału w wojnie.

Motyw wojny jest więc zobrazowaniem jej najgorszej strony, tej, która niszczy ludzi i całe narody, potrafi w sekundę zmieść z powierzchni ziemi efekty pracy wielu pokoleń i która nieodwracalnie zmienia świat. Rzeczywistość powojenna nigdy już bowiem nie pozbędzie się tej skazy, jaką jest bezsensowna śmierć milionów osób, walczących za sprawę, która nie jest tak naprawdę dla nich ważna.

Kamienie na szaniec – Aleksander Kamiński

„Kamienie na szaniec” to powieść, w której motyw wojny opiera się na prawdziwych wydarzeniach z czasów, gdy po Europie przetoczyła się II wojna światowa. Kamiński opisał faktyczne doświadczenia żyjących kiedyś chłopców – Rudego, Alka i Zośki. Konflikt rozpoczął się tuż po tym, jak skończyli oni szkołę i weszli w dorosłość. Z dnia na dzień znaleźli się oni w okupowanej Warszawie, a ich życie zmieniło się bezpowrotnie.

Wojna wymusiła na nich szybkie zmiany, zaczęli dojrzewać w nienaturalnym tempie, skonfrontowano ich bowiem z okrutną rzeczywistością konfliktu zbrojnego. Mimo to bohaterowie odnaleźli w sobie siłę do walki, starali się jak tylko mogli utrudnić życie okupantowi. Wszystkie działania, których się podjęli, groziły im śmiercią, nie przeszkadzało to jednak trójce przyjaciół w dalszej walce z najeźdźcą. W tej okrutnej wojnie cała trójka ostatecznie straciła życie, jednak walczyli oni o swój kraj do samego końca, a ich postawa aż do dziś jest uznawana za przykład heroizmu i poświęcenia, które warto naśladować. Motyw wojny w tej powieści ukazał też okrucieństwo, jakim jest przerwanie tak młodego życia.

Motyw wojny w innych dziełach

Motyw wojny pojawia się w literaturze od starożytności i jest bogato reprezentowany w wielu dziełach:

Pieśń o Rolandzie – ten epos rycerski jest przykładem kreacji bohatera, który oddaje swoje życie za ojczyznę w walce.
Jerozolima wyzwolona Torquata Tasso – dzieło to opisuje aspekty wojny o podłożu religijnym.
Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego – wojna przedstawiona jest w formie eposu heroicznego.
Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego – sztuka ta opowiada o chwilach poprzedzających wybuch wojny trojańskiej.
Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza – Mickiewicz opisał wojnę o odzyskanie zniewolonej ojczyzny.
Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza – jednym z motywów powieści jest powstanie Bohdana Chmielnickiego.
Krzyżacy Henryka Sienkiewicza – jednym z głównych wątków dzieła jest wojna z Krzyżakami.
Żal Józefa Czechowicza – utwór ten oddaje atmosferę nadciągającej katastrofy – wojny.
Przeminęło z wiatrem Margaret Mitchell – wydarzenia powieści rozgrywają się na tle amerykańskiej wojny secesyjnej.
Medaliony Zofii Nałkowskiej – autorka opisuje okropieństwa II wojny światowej.
Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego – autor przedstawia życie w okupowanej Warszawie.
Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego – pamiętnik jest zapisem przebiegu powstania warszawskiego z perspektywy cywila.
Komu bije dzwon Ernesta Hemingwaya – opowieść rozgrywa się w trakcie hiszpańskiej wojny domowej.