Ojciec, tak samo jak matka, jest jedną z najważniejszych osób w życiu każdego człowieka. W literaturze jego motyw kojarzony jest z dawaniem życia, zarządzaniem rodziną, dawaniem początku całym rodom. Ojcowie łączeni są też z siłą, mądrością i bezpieczeństwem i taki w sposób często są oni przedstawiani. Literatura stworzyła jednak wiele zróżnicowanych portretów ojcostwa, od tego surowego i wymagającego, aż do ojca kochającego i wyrozumiałego. Ojcowie są przedstawiani także w różnych aspektach, na przykład w cierpieniu czy podczas straty. Motyw ten obecny jest w literaturze od czasów starożytnych.
Iliada – Homer
W „Iliadzie” Homer umieścił motyw ojca cierpiącego po stracie syna. Był nim Priam, król Troi, którego syn – Hektor – został zamordowany przez Achillesa w pojedynku. Ojciec wcześniej błagał syna, by schronił się za murami miasta razem z resztą walczących i nie narażał swojego życia, ale Hektor odmówił. Priam jednak cierpiał nie tylko ze względu na śmierć syna, ale także dlatego, że Achilles nie pozwolił na pochówek swojego przeciwnika. Zamiast tego zbezcześcił jego zwłoki – odziera je ze zbroi, przywiązuje do rydwanu i w ten sposób objeżdża mury Troi.
Wszystko to dzieje się na oczach ojca Hektora, który nie dość, że właśnie stracił syna, to musi jeszcze patrzeć na to, jak Achilles pastwi się nad jego ciałem. Priam ostatecznie decyduje się na rozmowę z Achillesem i błaga go, by ten oddał mu ciało syna, chce mu za nie zapłacić tyle złota, ile ważą zwłoki Hektora. Achilles, wzruszony jego bólem, który przypomina mu jego własnego ojca, wydaje priamowi ciało jego dziecka.
Priam jest więc ojcem cierpiącym po stracie dziecka i zmuszonym przeżywać liczne upokorzenia. Jego ból motywuje go nawet do odwiedzin obozu wroga, by błagać o godne potraktowanie jego syna po śmierci. Jego śmierć i poniżenie to dla Priama zbyt wiele, cierpi i zrobi wszystko, by te męki zakończyć. Priam jest więc ojcem cierpiącym i kochającym swojego syna.
Biblia
W Biblii motyw ojca jest wyjątkowo obszernie eksploatowany i opisywany. Jednym z najważniejszych jego przedstawień jest historia syna marnotrawnego. Pewien mężczyzna miał dwóch synów – pewnego dnia młodszy z nich zażądał od ojca podziału majątku, wziął swoją część i opuścił dom rodzinny. Niestety młodszy syn nie potrafił zarządzać otrzymanym majątkiem, szybko stracił swoje bogactwo i stał się nędzarzem. By przeżyć, został pasterzem świń, a z głodu wyjadał zwierzętom paszę.
Syn ten postanowił ostatecznie wrócić do domu ojca, który wcześniej opuścił z majątkiem, pełen pychy. Pamiętał bowiem, że w domu rodzinnym nawet najbiedniejszy pracownicy żyli lepiej od niego. Chciał ubłagać swojego ojca, by pozwolił mu zostać chociaż najemnikiem w jego domu. Jednak gdy ojciec ujrzał, że powraca jego syn, powitał go z uśmiechem i wzruszeniem. Następnie zaś ojciec kazał przynieść nowe szaty dla jego syna i wydał ucztę na cześć jego powrotu.
Uraziło to uczucia jego starszego syna, który zarzucił mu, że dla niego nigdy nie wydał uczty. Ojciec jednak uświadomił go, że cieszy go powrót młodszego syna, którego uważał za zmarłego. To biblijne przedstawienie ojca ukazuje go jako postać miłosierną, wybaczającą i kochającą. Jest pod jego dachem miejsce nawet dla największego grzesznika, który go opuścił. Najważniejsze jest dla niego to, że ci, którzy zbłądzili, ostatecznie znaleźli właściwą drogę. Przedstawiony ojciec kocha swoje dzieci, jest dla nich wsparciem i gotów jest także, by wybaczyć im ich największe błędy i potknięcia.
Krzyżacy – Henryk Sienkiewicz
W „Krzyżakach” Sienkiewicza motyw ojca został ukazany przy pomocy postaci Juranda ze Spychowa. Gdy jego żona zginęła z rąk Krzyżaków, Jurand powziął postanowienie zemsty i od tego czasu stał się gnębicielem zakonu. Równocześnie zaś opiekował się swoim jedynym dzieckiem, córką Danusią. Niestety któregoś dnia Danusia także stała się ofiarą Krzyżaków – została ona przez nich porwana.
Jurand staje wtedy przed trudną decyzją – ostatecznie okazuje się on być dobrym ojcem, gotowym zrobić wszystko, by uratować swoja córkę. Poświęca swoją godność i honor, pokornie wypełnia rozkazy Krzyżaków, wierząc, że w ten sposób odzyska swoją córkę, ostatecznie jednak zabija w gniewie kilku Niemców. Zostaje za to okaleczony, torturowany, a następnie wypuszczony wolno na pewną śmierć. Jurand jest więc ojcem gotowym poświęcić wszystko, by uratować i odzyskać dziecko, nawet jeśli oznacza to okaleczenie czy utratę życia. Porwanie dziecka zmienia też jego charakter, z awanturnika staje się pokutnikiem. Jurand świadomie oddał się w ręce wroga, mając nadzieję, że to uratuje jego córkę. Świadczy to o tym, jakim ojcem był Jurand i jak bardzo kochał swoje dziecko. Nie było rzeczy, której by nie poświęcił, by uratować Danusię.
Sklepy cynamonowe – Bruno Schulz
„Sklepy cynamonowe” to portret ojca wyjątkowego, a zarazem nieobecnego w domu i w życiu dziecka. Równocześnie kojarzy się narratorowi ze światem niezwykłym, tajemniczym, pełnym mistycyzmu. Ojciec narratora to postać o silnym charakterze i potężnej potrzebie indywidualności. Nie zajmują go rzeczy tak prozaiczne jak praca czy prowadzenie domu, skupia się na rzeczach wyższych, związanych z metafizyka i kosmosem. Zdaje się żyć on w zupełnie innym, niedostępnym dla śmiertelników świecie, jego rzeczywistość jest inna niż ta, w której przebywa jego rodzina. W jednym z opowiadań ojciec przemienia się w stopniowo w jednego ze swoich egzotycznych ptaków, które hoduje ku utrapieniu całej rodziny.
Ojciec staje się dla swojego dziecka kimś wyjątkowym i inspirującym dającym przykład tego, że można próbować wyrwać się z dusznej atmosfery małego miasteczka. Ojciec w tekstach Schulza jest jednocześnie daleki i bliski, obcy oraz znajomy i inspirujący. Jest to wyjątkowo skomplikowana i niejednoznaczna kreacja ojca, który mimo swojego zachowania i oddalenia wciąż wywiera silny wpływ na swojego syna, który go nieustannie obserwuje.
Motyw ojca w innych dziełach
Motyw ojca pojawia się w literaturze od początku jej istnienia:
- Mitologia grecka – Kronos – ojciec świata – musi walczyć ze swoim synem, Zeusem o władzę, pożera także swoje dzieci.
- Mitologia grecka – Prometeusz opisywany jest jako ojciec ludzkości, poświęcający się dla niej.
- Biblia – Bóg jest ojcem całej ludzkości i poświęca dla niej swojego syna, Chrystusa.
- Treny Jana Kochanowskiego – w cyklu utworów Kochanowski utrwalił swój portret ojca cierpiącego po śmierci dziecka.
- Hamlet Williama Szekspira – duch ojca chce, by jego syn pomścił jego śmierć.
- Król Olch Johanna Wolfganga Goethego – ojciec próbuje ratować dziecko, które umiera na jego rękach.
- Powrót taty Adama Mickiewicza – dzieci czekają na powrót ojca, którego napadają po drodze zbójcy.
- Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – Jacek Soplica jest ojcem, który zmuszony jest porzucić swojego syna i wyjechać z kraju.
- Nie-boska komedia Zygmunta Krasińskiego – pojawia się tu portret ojca niezainteresowanego rodziną i jedynym synem.
- Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka – obecny jest tu motyw starego ojca, którego wstydzą się jego córki.
- Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – Seweryn Baryka uczy swojego syna patriotyzmu.