Vanitas vanitatum et omnia vanitas – marność nad marnościami i wszystko marność, jak głosi znana, łacińska sentencja. Wszystko przemija, każdego czeka śmierć, a wszystko, co spotyka człowieka to tylko nietrwała marność. Motyw vanitas (przemijania) obecny jest w literaturze właściwie od zawsze, ale najbardziej zaznaczył on swoją obecność w Biblii. Rozmaite epoki próbowały oswajać przemijanie na swój własny sposób, czego efektem są różnorodne dzieła poświęcone temu zagadnieniu. Przemijanie wpisuje się w uniwersalne ludzkie doświadczenie, dlatego warto jest przyjrzeć mu się bliżej.
Księga Koheleta – Biblia
W Biblii motywowi przemijania poświęcona jest cała Księga Koheleta. Zawiera ona rozważania nad sensem życia ludzkiego. Wnioski płynące z tych rozważań mówią, że nic na świecie nie ma sensu – nic nie jest trwałe, wszystko przemija, a także nie da się także w pełni uszczęśliwić człowieka. Obrazuje to znana sentencja łacińska „marność nad marnościami i wszystko marność” – dlatego nic nie może zadowolić człowieka, dodatkowo niszczy on i marnuje wszystko to, co jest piękne na tym świecie.
Kohelet mówi o tym, że człowiek i świat poddani są prawom przemijania, dlatego w każdej chwili ludzkość powinna czerpać z życia i cieszyć się tym, co ma, za chwilę może to bowiem zniknąć. Kohelet uzmysławia więc kruchość i przemijanie wszelkiego życia, równocześnie namawiając do korzystania z niego, ponieważ nigdy nie wie się, czy za chwilę będzie to jeszcze możliwe.
Wielki Testament – François Villon
Jest to średniowieczny poemat, którego głównym motywem jest przemijanie i który kojarzony jest z cytatem: „Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi!”. Wpisuje się on w średniowieczny motyw vanitas i rozważania nad przemijaniem i utratą. Skupione są one przede wszystkim na kwestii utraty młodości, sił i urody, czyli na fizycznych objawach przemijania.
Villon obserwował więc, jak zmienia się ciało człowieka pod wpływem czasu i co traci on w procesie starzenia. Istotna jest także dla autora utrata pamięci, która przychodzi wraz z wiekiem. Poemat obrazuje także to, jak w historii przemija człowiek, co wiąże się z faktem, że utwór powstał w momencie końca epoki, jaką było średniowiecze.
Villon wyraził swoją tęsknotę za czasami minionymi, które przeminęły i nigdy już nie powrócą. Niemożność powrotu do nich jest w poemacie wyjątkowo podkreślona. Villon ukazuje też prawdziwe oblicze śmierci – okrutnej, wszechmocnej i sięgającej po każde życie, bez wyjątków. Nikt przed nią nie ucieknie, jest ona przeznaczeniem wszystkich ludzi, a co za tym idzie staje się doświadczeniem uniwersalnym.
Koniec wieku XIX – Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Kazimierz Przerwa-Tetmajer żył w czasach końca epoki, tytułowego wieku XIX, utrwalonego w formie wiersza w jego twórczości. Opisane są w nim odczucia towarzyszące ludziom żyjącym w czasach przemijania i fin de siècle (końca wieku). Społeczeństwo nie wiedziało wówczas, co czeka je w następnych latach, przytłaczająca atmosfera tego, że coś się kończy, wprawiała społeczeństwo w marazm i otępienie. Odczuwano także przemijanie i odejście pewnych wartości i zasad, do których społeczeństwo było przyzwyczajone.
Wiersz jest także swoistym zapisem tego, jak w oczach ówczesnych twórców wyglądał tytułowy koniec wieku. Utrwala on ich odczucia i niepokoje, towarzyszące zmierzaniu w nieznane. Poczucie przemijania stało się właściwie jednym z elementów ich tożsamości. Z utworu bije też ogromna bezsilność i bezradność człowieka wobec przemijania. Nie ma on wpływu na własny los, może jedynie biernie czekać na to, co go czeka. Przemijanie przeraża go i przytłacza, musi się on jednak mu poddać – tak bowiem działa świat.
Poeta sugeruje nawet, że w takiej sytuacji, której nie można już zmienić, właściwym wyjściem może okazać się samobójstwo. W ten sposób można ubiec świat i przemijanie i samodzielnie decydować o własnym losie.
Motyw vanitas w innych dziełach
Motyw vanitas pojawia się także w innych dziełach literatury światowej, na przykład:
- Biblia – to właśnie w najważniejszej księdze chrześcijaństwa przeczytać można, że „prochem jesteś i w proch się obrócisz”. Symbolem przemijania są także Adam i Ewa i ich wygnanie z raju.
- Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – to średniowieczny obraz upersonifikowanej śmierci, który miał ułatwić pogodzenie się z nią i z przemijaniem.
- O żywocie ludzkim Jana Kochanowskiego – Jan Kochanowski porównuje ludzkie życie do fraszki – niewielkiego, mało znaczącego i śmiesznego utworu. Tym samym obdziera doczesność z wszelkiego głębszego znaczenia, podkreślając tożsamość ostatecznego losu wszystkich ludzi – śmierć. Co ciekawe porównanie człowieka do pacynki jest nawiązaniem do innego motywu – theatrum mundi.
- Hamlet Williama Szekspira – w dramacie Szekspir snuje refleksje na temat przemijania oraz śmierci.
- Faust Johanna Wolfganga von Goethego – w dziele tym pojawia się motyw cieszenia się chwilą i korzystania z niej, dopóki nie przeminie ona.
- Padlina Charlesa Baudelaire’a – konfrontacja żyjących z rozkładającymi się zwłokami kobiety uświadamia im, jak kruche jest ludzkie życie i że każdego czeka śmierć.
- Noce i dnie Marii Dąbrowskiej – opis losów kilku pokoleń jednej rodziny uświadamia, jak szybko mija życie i że wszyscy skazani są na jego przemijanie.
- Nic dwa razy Wisławy Szymborskiej – poetka sygnalizuje, że każda chwila jest niepowtarzalna i gdy przeminie, to już nigdy nie będzie możliwości powrotu do niej i przeżycia jej na nowo.