Sen w dziełach literackich spełnia wiele funkcji. Może być projekcją nieświadomych pragnień i lęków bohaterów, którzy nie są w stanie się do nich przyznać przed sobą. Może służyć także autorowi do przekazywania czytelnikom informacji, których jego postaci nie znają. Sen może też spełniać rolę profetyczną i zapowiadać wydarzenia, które dopiero nadejdą. Poetyka snu i oniryczna atmosfera często służą też podkreślaniu dziwnej i niespotykanej atmosfery w powieści. Sen jest więc użytecznym narzędziem w literaturze, dlatego tak często pojawia się w licznych tekstach.
Tren XIX albo Sen – Jan Kochanowski
Utwór Jana Kochanowskiego jest zakończeniem jego cyklu „Trenów” i różni się od pozostałych tekstów z tej serii. Podmiot liryczny zapada w sen, w którym ukazują mu się jego zmarłe bliskie osoby – matka oraz córeczka Urszulka. Czytelnik ma więc do czynienia z senną wizją podmiotu, w której przekracza on granice tego, co niemożliwe i po raz ostatni rozmawia ze swoją utraconą córką. Spotkanie to pomaga poecie ukoić ból po stracie dziecka – upewnia się on w trakcie snu, że dostąpiło ono zbawienia, trafiło między anioły i jest mu w niebiosach lepiej, niż było kiedykolwiek za życia.
Sen spełnia więc tu rolę ukojenia i uspokojenia, pozwala odrzucić strach o zmarłe dziecko i buduje wiarę, że trafiło ono do lepszego świata. Dziecko ukazuje się na żądanie cierpiącego ojca, który poświęcił swojemu bólowi wiele innych utworów. Jest to dla niego ostateczne pocieszenie. Sen staje się także tutaj obrazem śmierci, pozwala się z nią oswoić. Staje się też łącznikiem między żywymi a zmarłymi, drogą ich komunikacji, która nie byłaby możliwa w blasku dnia, na jawie. Sen przynosi żywym odpowiedzi na dręczące ich wątpliwości i pytania. Dzięki takim widziadłom Kochanowski dowiaduje się, jaki los stał się udziałem jego córki.
Makbet – William Szekspir
W dramacie Szekspira sen odzwierciedla stan psychiczny bohaterów. Makbet popełnia bowiem zbrodnię i morduje swojego władcę, króla Dunkana. Do tego czynu namawia go jego żona, urzeczona przepowiednią, według której Makbet ma zostać królem. I faktycznie, tak się dzieje, jednak nikt z bohaterów od tego czasu nie może zaznać spokoju.
Makbeta i lady Makbet w snach zaczynają nawiedzać koszmary, które symbolizują dręczące ich z powodu popełnionego morderstwa wyrzuty sumienia. W snach na wierzch wychodzi to, co zbrodniarze starają się ukryć w ciągu dnia. Sen symbolizuje więc dręczone cierpieniem dusze bohaterów. W pewnym momencie Makbet zaczyna cierpieć na bezsenność – odebrane więc zostało mu źródło wypoczynku, traci też kontakt ze swoim wnętrzem, zaczynają go męczyć majaki.
Żona Makbeta z kolei zaczyna lunatykować w trakcie snu. Szekspir wykorzystał więc koszmary i sny jako źródło wiedzy o stanie psychicznym swoich bohaterów, sygnalizuje czytelnikowi rzeczy, o których postaci jeszcze nie wiedzą lub nie chcą wiedzieć. Brak snu może być także karą, torturą, jakiej poddawani są bohaterowie za swoje winy.
Dziady cz. III – Adam Mickiewicz
W romantycznym dramacie autorstwa Mickiewicza sny mają formę widzeń, które nawiedzają postaci takie jak Konrad, Nowosilcow oraz Ewa. Sen jest dla nich prawdziwym doświadczeniem na metafizycznym poziomie, kiedy ich dusze nie są skrępowane życiem na jawie.
W przypadku Konrada w czasie snu toczy się walka o jego duszę pomiędzy dobrem a złem. następnie aniołowie wieszczą mu, że Konradowi uda się odzyskać wolność. Po przebudzeniu się Gustaw umiera, a rodzi się Konrad.
Z kolei widzenie Ewy to oniryczne spotkanie z samym Bogiem – Jezus wręcza kobiecie wianek, który jest znakiem zaślubin. We śnie Ewa zmienia się w zaślubioną Jezusowi ojczyznę. Z kolei Nowosilcowa dręczą koszmary senne, które wieszczą mu upadek i utratę pozycji na dworze cara. Sen senatora jest odbiciem jego największych lęków i koszmarów, marzy on bowiem o wpływach na dworze, władzy i uznaniu.
Koszmary dręczą Nowosilcowa, ponieważ jest on niegodziwą osobą, dręczącą niewinnych obywateli zniewolonego kraju. Jego sen jest więc karą za przewinienia i obrazem jego najgłębszych lęków.
Sklepy cynamonowe – Bruno Schulz
„Sklepy cynamonowe” to powieść utrzymana w poetyce snu. Oniryzm buduje tutaj magiczną atmosferę, wzmaga nastrój niesamowitości i sprawia, że wszystkie dziejące się w powieści wydarzenia sprawiają wrażenie niezwykłych majaków. Opisywane miejsca nie wydają się być do końca realne, miasteczko Drohobycz zdaje się być wyciągnięte prosto z sennych marzeń.
Samym światem przedstawionym nie zdaje się kierować żadna logika, wszystko jest możliwe, tak jak w trakcie snu, gdzie rzeczywistość zmienia się w najróżniejsze sposoby. Opisy przypominają wyjątkowe, baśniowe opowieści, a podróż przez miasto po zapomniany portfel staje się nagle niezwykłą przygodą. Równie niezwykłym, onirycznym majakiem jest przeistoczenie się ojca głównego bohatera w ptaka. Rzeczy te opisywane są jako zupełnie naturalne dla świata przedstawionego, co wzmaga wrażenie, że czytelnik ma do czynienia z rozbudowanym marzeniem sennym.
Motyw snu w innych dziełach
Sen jest popularnym motywem w powieści, który daje autorom szerokie możliwości wykorzystania go. Pojawia się więc także w takich dziełach literackich jak:
- Biblia – sen faraona o siedmiu krowach tłustych i siedmiu krowach chudych miał znaczenie symboliczne i reprezentował to, co wydarzy się w przyszłości.
- Mitologia starożytna – w mitach greckich i rzymskich istniały postaci bogów snu – nosili oni imiona Hypnosa, Morfeusza oraz Somnus.
- Iliada Homera – matka Parysa, Hekabe, przed jego narodzinami miała sen, w którym na świat wydała płonącą żagiew, która zniszczyła miasto. Była to przepowiednia, która sprawdziła się, Parys, porywając Helenę, spowodował bowiem wybuch wojny i ostateczny upadek Troi.
- Sen nocy letniej Williama Szekspira – bohaterowie tej sztuki często zapadają w sen, w trakcie którego dzieją się wokół nich rzeczy niezwykłe. Sen zwiększa szansę na ich kontakt ze światem fantastycznym.
- Lalka Bolesława Prusa – w pozytywistycznej powieści Izabela Łęcka zaczyna śnić o niechcianym adoratorze. Efektem tego jest sen o Wokulskim jako potworze o czerwonych rękach, do którego Łęcka czuje niechęć.
- Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego – autor za pomocą snów ukazuje bohaterowi oraz czytelnikom prawdziwe wnętrze i stan ducha Raskolnikowa. Sen ujawnia to, co Raskolnikow próbuje zepchnąć poza swoją świadomość.
- Wesele Stanisława Wyspiańskiego – chocholi taniec, w którym biorą udział bohaterowie dramatu w ostatniej scenie, utrzymany jest w onirycznej konwencji, postaci zdają się być pogrążone w śnie, pełnym marazmu i otępienia, powstrzymującym ich przed działaniem.
- Proces Franza Kafki – powieść ta została utrzymana w konwencji snu, koszmarnych majaków pełnych onirycznej atmosfery grozy i paraliżu.
- Alicja w krainie czarów Lewisa Carrolla – główna bohaterka zasypia i trafia do niezwykłej krainy, natomiast jej przebudzenie oznacza powrót do rzeczywistości. Sen jest więc bramą do innych światów.
- Ferdydurke Witolda Gombrowicza – główny bohater, Józio, za pomocą snu próbuje wytłumaczyć sobie absurdalną sytuację, w której się znalazł. Nie wierzy bowiem, że coś podobnego może się komukolwiek przytrafić na jawie.