Jednym z najważniejszych motywów obecnych w literaturze jest theatrum mundi – teatr świata. Motyw ten przedstawia świat i ludzi jako teatr, scenę i grających na niej aktorów. Życie ludzkie sprowadzone jest w tym toposie do odgrywania z góry narzuconej człowiekowi roli. Według założeń tej koncepcji reżyserem i twórcą sztuki, jaką jest ludzkie życie, ma być sam Bóg. Motyw ten bywa łączony z założeniem, że człowiek nie ma żadnego wpływu na swoje życie i może jedynie czekać na to, co z góry jest już dla niego przygotowane. Pierwszy raz do motywu theatrum mundi odniósł się Platon, funkcjonuje on zatem w literaturze już od czasów starożytnych. Niegdyś theatrum mundi rozumiane było także jako odbicie świata i jego dziwów, które były częścią tego teatru życia.
Człowiek Boże igrzysko – Jan Kochanowski
Stworzona przez Kochanowskiego fraszka opowiada o tym, że ludzkie życie jest tak naprawdę sztuką wystawioną przez człowieka przed Bogiem. Przygląda się on poczynaniom swoich aktorów, którzy muszą dostosować się do tego, co dla nich zapanował. Kochanowski zdaje się wyznawać w ten sposób pogląd, że człowiek tak naprawdę nie ma wpływu na kształt własnego życia, jego działania nic nie zmieniają, bo wszystko jest już z góry zaplanowane przez Boga.
Przywołanie motywu theatrum mundi w utworze jest także przypomnieniem dla ludzi, jak niewiele znaczą. Ludzkość bowiem stała się zarozumiała, wydaje jej się, że może być równa Bogu i zmieniać kształt rzeczywistości, ale tak naprawdę wciąż jest tylko marionetką w rękach wyższej istoty, która ich stworzyła. Porównanie życia do sztuki, a świata do sceny sprawia, że zdaje się ono być nieistotne, mniej poważne – wszystko to zaraz przeminie, kurtyna opadnie, a aktorzy znikną w mrokach historii.
Tytułowe „igrzysko” kojarzy się także z zabawą, rozrywką, dostarczaną Bogu przez ludzkich aktorów. Jest to więc sprowadzenie życia do rozrywki, zabawy, czegoś, co służy uciesze istoty wyższej niż człowiek.
Hamlet – William Szekspir
Realizacją motywu theatrum mundi oraz teatru przedstawionego w sztuce jest także dramat Szekspira pod tytułem „Hamlet”. Główny bohater dowiaduje się, że jego ojciec został zamordowany przez własnego brata, Klaudiusza.
Hamlet składa obietnicę pomszczenia swojego ojca, musi on jednak w tym celu uciec się do spisku. Na jego dworze pojawia się więc trupa aktorów, która ma wystawić zmodyfikowaną przez Hamleta sztukę. Zmiany dokonane w przedstawieniu mają obrazować to, jak zamordowany został ojciec Hamleta. Czytelnik ma więc do czynienia z wystawieniem sztuki, która obrazuje prawdziwe wydarzenia z życia bohaterów opisanych przez Szekspira w dramacie.
W trakcie przedstawienia Hamlet dodatkowo obserwuje reakcje swojego stryja-mordercy. Wzburzony stryj opuszcza przedstawienie, gdy jeden z bohaterów na scenie zostaje zabity poprzez wlanie mu trucizny do ucha. W ten sposób w sztuce Szekspira życie i teatr wzajemnie przenikają się i wpływają na siebie, sztuka staje się prawdą, a prawda sztuką, wszyscy zaś odgrywają swoje starannie zaplanowane role. Przenikanie się tych dwóch planów sprawia, iż ciężko stwierdzić, co jest jeszcze rzeczywistością, a co już grą.
Lalka – Bolesław Prus
Jedną z najbardziej znanych realizacji motywu theatrum mundi odnaleźć można w „Lalce” Bolesława Prusa. W dziele przedstawiona jest myśl, że na życie człowieka wpływ ma wiele sił, którym nie może on się przeciwstawiać. Człowiek jest więc tylko aktorem na scenie swojego życia, różne siły narzucają mu to, co musi odegrać. Dodatkowo nieustannie grając, człowiek nie ma szans, by pokazać widzom swoje prawdziwe oblicze. Jest ono zawsze zniekształcone przez wymagania roli, różne tradycje, obyczaje i konwenanse, do których trzeba się dostosować i odpowiednio je odegrać. W przeciwnym razie człowiek może spotkać się z odrzuceniem i ostracyzmem, jeżeli nie dopasuje się do wymogów danego środowiska.
Znaczącą sceną w powieści jest ta, w której Rzecki ustawia na witrynie sklepowej lalki, układa je i nakręca. Obrazuje to miejsce człowieka we wszechświecie – nakręcanej marionetki, która nie ma wpływu na swój los, jest sterowana przez siłę wyższą, która zmusza ją do grania. Człowiek jest tu przedstawiony jako istota słaba i zależna, przyjmująca to, co przygotował dla niej los. Do motywu theatrum mundi odnosi się także tytuł powieści – lalka może odnosić się właśnie do człowieka-marionetki, którego losy pozostają w rękach jakiejś wyższej siły, która decyduje o tym, jak potoczy się jego życie.
Motyw theatrum mundi w innych dziełach
Motyw theatrum mundi pojawia się w wielu innych dziełach literackich na przestrzeni wszystkich epok, aż od starożytności:
- Prawa Platona – Platon był pierwszą osobą, która sformułowała założenia motywu theatrum mundi. Założył on, że świat jest zależny od siły wyższej, demiurga, który reżyseruje losy ludzkości.
- Antygona Sofoklesa – życie bohaterów było całkowicie zależne od siły wyższej, fatum, które zawsze prowadziło ich do z góry zaplanowanego rozwiązania, na które postaci nie miały wpływu.
- O żywocie ludzkim Jana Kochanowskiego – fraszka Kochanowskiego opowiada o tym, jak błahe jest ludzkie życie i jak bardzo jest ono zależne od losu i sił wyższych, które nim kierują.
- Makbet Williama Szekspira – Makbet w finale porównuje życie do sztuki, a ludzi do aktorów, którzy muszą ją odegrać.
- Człowiek igrzysko boże Wacława Potockiego – utwór opowiada o człowieku jako istocie, która podlega siłom wyższym i jest od nich zależna.
- Faust – Johann Wolfgang Goethe – prolog jest przedstawieniem motywu teatru w teatrze, pojawiają się tam także refleksje, czym powinna być sztuka.
- Ferdydurke Witolda Gombrowicza – według Gombrowicza każdy człowiek odgrywa w życiu liczne role, nakłada przypisane mu maski i nigdy nie jest prawdziwym sobą.
- Wesele Stanisława Wyspiańskiego – cały dramat oparty jest na koncepcji jasełek, bohaterowie na końcu odgrywają chocholi taniec.
- Życie to nie teatr Edwarda Stachury – wiersz porównuje życie do teatru, odgrywanej przez człowieka sztuki, wspomina on o zakładaniu masek przez ludzi.