Maria Konopnicka to polska autorka tworząca w okresie pozytywizmu. Wielu osobom kojarzy się ona przede wszystkim z wierszami skierowanymi do najmłodszych, ale nie wahała się ona przed przedstawieniem w swoich dziełach także poważniejszych tematów. Przykładem tego jest nowela zatytułowana „Mendel Gdański”. Po raz pierwszy wydano ją w roku 1890 w czasopiśmie „Przegląd Literacki”. Tekst powstał po tym, jak w Polsce pojawiła się fala antysemityzmu, a opisane w nim wydarzenia nawiązują do takich zachowań względem członków społeczności żydowskiej.
Mendel Gdański – streszczenie krótkie
Akcja noweli ma miejsce w Warszawie, w drugiej połowie XIX i opisują losy Żyda znanego jako Mendel Gdański. Prowadzi on warsztat introligatorski. To wdowiec, jego żona Resia dała mu sześciu synów i córkę. Synowie rozjechali się jednak po świecie, a córka, Lija, zmarła przy porodzie. Stary Mendel w wieku ponad sześćdziesięciu lat sam zajmuje się wnukiem, dziesięcioletnim Jakubem. Od trzydziestu lat mieszka w tej samej izbie. Jest znany i lubiany w swojej okolicy.
Pewnego dnia życie Gdańskiego zostaje zakłócone przez pewien incydent. Jakub wraca do domu ze szkoły bez czapki. Przyznaje też, że inni chłopcy drwią z jego pochodzenia. Mendel stara się tłumaczyć chłopcu, że bycie Żydem powinno być dla niego powodem do dumy. Warsztat Gdańskiego odwiedza jednak dependent, który przynosi plotki o nadchodzącym pogromie Żydów. By nie straszyć wrażliwego dziecka, Mendel próbuje to bagatelizować czy nawet obrócić w żart.
Wieczorem u Gdańskiego zjawia się jednak zegarmistrz, który także mówi i pogromie i zdaje się wręcz go popierać. Uważa, że wszystkie stereotypy o Żydach są prawdziwe. Mendel próbuje z nim rozmawiać i przekonać go, że jest uczciwym obywatelem i nawet jego nazwisko świadczy o tym, że pochodzi z Polski, ale zegarmistrz pozostaje przy swojej opinii. W nocy Mendel przez to wszystko śpi bardzo niespokojnie.
Następnego dnia pojawia się student, który ostrzega Gdańskich, że w mieście już biją Żydów. Zakazuje Jakubowi wychodzić z domu, co gniewa jego dziadka. Sąsiadki chcą ratować Gdańskiego i ustawić w oknie jego domu krzyż, ale ten nie zamierza wstydzić się swojej wiary. Nie chce też ukryć się z wnukiem w sypialni i razem z Jakubem staje w oknie swojego domu. Nadchodzi tłum, który rzuca w nich kamieniami i trafia chłopca w głowę. Tylko student broni Żydów i osłania ich własnym ciałem. Po jakimś czasie ludzie rozchodzą się, ale Mendel jest wstrząśnięty i przybity. Student odwiedza go wieczorem, ale mężczyzna wciąż milczy. Odprawia jedynie ceremonię żałobną, ponieważ umarła w nim miłość do jego miasta.
Mendel Gdański – streszczenie szczegółowe
Spokojne życie Gdańskiego
Akcja noweli rozgrywa się w dziewiętnastowiecznej Warszawie, a jej głównymi bohaterami są tytułowy Mendel Gdański i jego wnuk, dziesięcioletni Jakub, chłopiec delikatny i chorowity, uczęszczający do miejscowego gimnazjum. Mężczyzna ma sześćdziesiąt lat i od trzydziestu mieszka w tej samej izbie w warszawskiej kamienicy i prowadzi zakład introligatorski. Zajmuje się między innymi wyrównywaniem papieru, mieszaniem klejów oraz farb czy też oprawianiem książek. Miał żonę Resię, z którą doczekał się sześciu synów i córki. Owdowiał jednak, synowie wyjechali w świat, a córka Lija zmarła przy porodzie.
Z tego powodu Mendel sam opiekuje się Jakubem. Jest lubiany i znany w swojej okolicy, szanuje go nawet okoliczny ksiądz i z czcią odnosi się do jego szabasowych modlitw. Mendel codziennie obserwuje przez okno ludzi przechodzących ulicą. Jest w bliskich stosunkach z zegarmistrzem, który zawsze się z nim wita, straganiarką, częstującą go czarną rzodkwią w zamian za kolorowy papier na latawce dla dzieci czy też z synem gospodarza domu, który w warsztacie klei tekturowych żołnierzyków. Okolica zdaje się być spokojna, a atmosfera swojska.
Plotki o pogromie
Od pewnego czasu Mendel obserwował wśród ludzi na zewnątrz coraz większe poruszenie. Widział między innymi robotników budujących nowy dom niciarza Greulicha, uczniów czy dziewczęta z fabryki cygar. Szybko dostrzega też nieznajomych, którzy kręcą się po okolicy. W dniu, w którym rozpoczyna się akcja noweli, sąsiadka częstuje Mendla rosołem z bułką i mięsem z warzywami, każdego dnia przynosi mu bowiem obiad. Mężczyzna okazuje jej wdzięczność i odkłada obiad na piecyk. Czeka z nim na powrót wnuka. Gdy przychodzi on, razem zjadają obiad i Jakub zazwyczaj siada wtedy do lekcji. Mało czasu spędza z innymi dziećmi.