Cisza morska (na wysokości Tarkantut) to pierwszy, po Stepach Akermańskich sonet z cyklu Sonety Krymskie autorstwa Adama Mickiewicza. Podtytuł nawiązuje do rejsu autora z Odessy na półwysep Krymski.
Cisza morska – geneza powstania
Cisza morska uważana jest za jeden z trzech sonetów „marynistycznych” wśród zbioru Sonetów Krymskich powstałych w czasie podróży Mickiewicza po Krymie i okolicach.
Podział ten został dokonany na podstawie tematyki utworów – przeważa tam motyw żeglugi, rejsu, morskiego krajobrazu. Pozostałymi dwoma są dwa w kolejności, po Ciszy morskiej, sonety: Żegluga i Burza. Podczas pisania sonetu Adam Mickiewicz przebywał na wygnaniu z ojczyzny, na które został skazany w procesie filomatów i filaretów. W sonecie widać więc ból, tęsknotę za ojczyzną, którą odczuwa podróżny na statku. Biorąc pod uwagę kontekst biograficzny połączony z kontekstem geograficznym, możemy utożsamiać podmiot liryczny z autorem wiersza.
Cisza morska – analiza tekstu i środki stylistyczne
Cisza morska to sonet – utwór liryczny o określonej budowie i układzie rymów. Pierwsze dwie zwrotki są czterowersowe, a ich treść to głównie opis sytuacji lirycznej, morskiego krajobrazu. Dwa ostatnie trójwiersze są refleksją dotyczącą całej sytuacji – to przemyślenia autora, zazwyczaj nadające sens całemu utworowi. Powyższe cechy wynikają z ustalonego schematu sonetu: pierwsze dwie zwrotki zawsze powinny nadawać klimatu, wprowadzać odbiorcę do sytuacji lirycznej. Dwa końcowe trójwiersze to refleksja na temat treści tekstu. Adam Mickiewicz w Sonetach Krymskich momentami łamie te z góry narzucone zasady. Sonet ma 14 wersów.
Ze względu na swoją specyficzną formę, rymy sonetu ułożone są tak, aby nie można było zmienić kompozycji utworu. W pierwszych dwóch zwrotkach układ rymów to abba – są to rymy okalające. Ostatnie dwa trójwiersze posiadają schemat aba i bab, który tworzy układ krzyżowy. Utwór pisany jest charakterystycznym trzynastozgłoskowcem – ta cecha również wynika z ustalonego schematu sonetu.
Środki stylistyczne, które znajdziemy w tekście mają za zadanie dokładnie zobrazować nam morski krajobraz podczas ciszy morskiej. Autor stosuje porównania i metafory, aby jak najlepiej oddać wygląd delikatnych, kojących fal i wprowadzić nastrój, który towarzyszył uczestnikom rejsu. Te środki widać także w ostatnich dwóch trójwierszach – służą one do opisania emocji i przemyśleń podmiotu lirycznego. Widoczne są także epitety, które opisują ciszę morską i wprowadzają odpowiedni, spokojny nastrój.
Warto zwrócić uwagę także na wykrzyknienia znajdujące się na początku każdego trójwiersza. Pierwsze z nich jest jednocześnie apostrofą do morza, drugie – apostrofą do myśli. Wyraźnie dzieli ono sonet na dwie części: opisową i refleksyjną. Dodaje także dynamiki całemu tekstowi, wprowadza nas w przemyślenia bohatera i jest wstępem do końcowej konkluzji w drugim trójwierszu.
Cisza morska – interpretacja utworu
Pierwsze dwie zwrotki sonetu są głównie opisowe – wynika to z określonej formy i cech sonetu. Podmiot liryczny opisuje morze podczas ciszy morskiej. Porównuje fale do delikatnej panny młodej, opisuje kołyszące się na lekkim wietrze żagle, kołyszący się spokojnie statek. W drugiej zwrotce zwraca także uwagę na zachowanie załogi statku – podczas ciszy morskiej każdy podróżny jest spokojny, radosny. Dla majtka zajmującego się statkiem jest to chwila odejścia wszelkich trosk i moment, w którym może odpocząć. Ogólny obraz morza oraz wyraża spokój, niczym niezmąconą równowagę podczas morskiej podróży. Klimat oddaje spokojną radość, jaka panuje na statku.
Przełom następuje w pierwszym trójwierszu. Wprowadzenie wykrzyknienia nadaje dynamiki tekstowi i przykuwa uwagę odbiorcy. Podmiot liryczny mówi o polipie żyjącym w morzu, który łapie swoje ofiary podczas ciszy morskiej, a w czasie sztormu chowa się w bezpieczne miejsce.
Drugi trójwiersz rozpoczyna się apostrofą do myśli – czai się w nich morski potwór, hydra, która może oznaczać traumatyczne wspomnienia związane z zaborami, więzieniem, może być tęsknotą za ojczyzną. Jest ona jak polip – łapie swoje ofiary w czasie spokoju, kiedy myśl jest spokojna niczym ciche morze. Atakuje znienacka, raniąc serce powrotem bolesnych myśli i wspomnień.
Pierwszy i drugi trójwiersz są paralelne – mają podobną budowę, a porównanie polipa i hydry są kluczowe do prawidłowego zrozumienia sensu utworu. Po przeczytaniu ostatniego trójwiersza nastrój całego dzieła zmienia się diametralnie – ze spokojnego, cichego morza, przenosimy się do chaosu, jaki panuje w myślach podmiotu lirycznego, a dzięki kontrastowi ze spokojnym morzem, wczuwamy się w panujący w sercu ból.
W sonecie Cisza morska występuje motyw podróżnika, wędrowca – homo viator. Mimo ogólnej ciszy na morzu i dobrej atmosfery wśród reszty podróżnych i załogi statku, jest on zmartwiony, w jego serce wbijane są szpony hydry – wspomnienia trudnej przeszłości. Nostalgia i ból jakie mu towarzyszą, są kontrastowe do spokoju morza i kojącego kołysania się statku. Jego tułaczka po bezkresnym morzu przynosi mu ból, mimo pozornej ucieczki przed trudami.