Od dawna w opozycji do siebie stoją dwa światy – ten rozumu i ten ducha. Każdy z nich ma swoich zwolenników, którzy próbują przekonać innych, czym w życiu powinni się kierować. Dylemat wyboru między sercem a umysłem znany jest także czytelnikom literatury. Kwestie tych dwóch odmiennych światopoglądów zostały bowiem poruszone w wielu różnych dziełach.
Wyjątkowo wyraźnie konflikt ten zaznaczył się na początku epoki romantyzmu, kiedy to klasycy – przedstawiciele poprzedniego pokolenia – rozpoczęli krytykę nowych idei, które składały się na światopogląd młodych twórców. Romantycy opowiadali się po stronie świata ducha, z kolei klasycy wierni byli światowi rozumu. Mickiewicz ukazał tę dyskusję na podstawie historii nieszczęśliwej Karusi. Jej ukochany zmarł, ale ona wciąż z nim rozmawia. Mieszkańcy miasteczka uważają, że dziewczyna postradała zmysły z powodu cierpienia, pewien starzec zaś wprost oskarża ją o kłamstwo. W obronie Karusi staje młody podmiot liryczny, opowiadający się za wiarą w sferę duchową. Zderzenie tych dwóch światów pojawia się także w innych dziełach, na przykład w „Balladach i romansach” Władysława Broniewskiego, gdzie także ukazane są te dwie postawy, zderzające się ze sobą. Ukazana jest tam postać dziewczynki, Ryfki, która kontaktuje się ze zmarłymi rodzicami i otoczenia, które jej nie rozumie.
W przypadku „Romantyczności” świat rozumu przynależy do starszego pokolenia klasycystów, którzy uznawali tylko to, co logiczne, racjonalne i zgodne z nauką. Nie było w ich pojęciu miejsca na wiarę i czucie sercem, opierali się tylko na rozsądku i umyśle. Ich świat ograniczał się do tego, co mogli zobaczyć i poznać za pomocą „szkiełka i oka”. W „Romantyczności” reprezentowani są przez starca, który wyśmiewa nieszczęśliwą dziewczynę i nawołuje mieszkańców do wiary tylko w to, co mogą zobaczyć na własne oczy.
Świat rozumu jest więc utożsamiany przez Mickiewicza z zamknięciem na nowe idee, brakiem empatii i zrozumienia dla rzeczy i zachowania, które wykracza poza ramy określone nauką i społecznym przyzwoleniem. W opisanym w ten sposób świecie rozumu nie ma miejsca na silne emocje, namiętności czy słuchanie głosu serca. Jest on zamknięty, nie potrafi przekraczać granic i odkrywać nowych horyzontów. Kojarzony jest ze skostnieniem i bezdusznością oraz brakiem mocy twórczej, która mogłaby zmienić rzeczywistość. W „Romantyczności” Mickiewicz krytykuje więc świat rozumu, wskazuje na jego wady, takie jak zamknięcie się na nowe idee czy ignorowanie świata czucia i ducha, mimo dowodów na jego istnienie.
W opozycji do świata rozumu w „Romantyczności” przedstawiony jest także – oraz chwalony przez podmiot liryczny – świat ducha. Jest on przeciwieństwem tego, co reprezentuje sobą starzec z utworu. Świat ducha to świat młodości, świeżych idei i refleksji, innego, nowego światopoglądu i ogromnej chęci zmiany zastanej rzeczywistości. W balladzie jest on utożsamiany z nowym pokoleniem romantyków, którzy właśnie zaczynali swoją działalność i byli krytykowani przez klasycystów.
Świat ducha nie neguje nauki, ale oznacza wiarę, że na świecie istnieje coś więcej niż tylko to, co człowiek jest w stanie zobaczyć i zrozumieć. Kontakt Karusi ze zmarłym ukochanym jest tego przykładem – nikt poza nią nie widzi ducha Jasia, ale zachowanie dziewczyny nie pozostawia według romantyków wątpliwości, że on tam jest i komunikuje się z ukochaną. Romantycy, wierzący w ducha, wierzyli także w siłę uczuć i ich moc zmiany świata. Uważali także, że to młodość jest siłą twórczą, która ma szansę przekształcić obraz świata i sprawić, by stał on się innym miejscem. Świat ducha oznaczał dla nich odkrywanie nowych horyzontów, badanie świeżych pomysłów oraz czerpania z ludowej duchowości i folkloru, które według nich otwarte były na tego typu nowe doświadczenia.
Romantycy uważali także, że lud dostrzega te życiowe prawdy, które niedostępne są dla umysłów ograniczających się tylko do nauki. Świat ducha jest więc w balladzie „Romantyczność” zdecydowanie preferowany przez podmiot liryczny, który opowiada się po stronie wrażliwości i czucia, w przeciwieństwie do tych, którzy wybierają „mędrca szkiełko i oko”.
Echa tego konfliktu widoczne są w utworze „Ballady i romanse” Władysława Broniewskiego, dla którego „Romantyczność” jest kluczem do interpretacji. W utworze tym także wyróżnić można świat ducha, reprezentowany przez osieroconą dziewczynkę, Ryfkę i świat rozumu, który przynależy do osób obserwujących samotne dziecko. Ryfka zachowuje się bowiem, jakby popadła w szaleństwo – rozmawia ze swoimi zamordowanymi rodzicami, chce się z nimi podzielić jedzeniem, krąży po gruzach naga i samotna. Obserwujący ją ludzie starają się jej choć trochę pomóc, ale nie są oni w stanie zrozumieć jej perspektywy, która pozwala jej komunikować się wciąż z rodzicami, którzy już odeszli.
Świat ducha i świat rozumu są więc przeciwstawnymi sobie konceptami, które często przedstawiane są w literaturze. Często towarzyszy im polemika na temat tego, który z nich jest właściwy, a ludzie przynależący do jednego lub drugiego nie zawsze potrafią zrozumieć drugą stronę.