Cierpienie jest doświadczeniem, które dotyka każdego człowieka, bez względu na wiek. Może mieć ono różne źródła – strata bliskiej osoby, śmierć, problemy w życiu, problemy z pracą czy z rodziną, a nawet ból odczuwany w związku z aktualnie czytaną książką. Cierpienie jest stanem, do którego ludzie często próbują przypisać sens i znaczenie, by w jakiś sposób wytłumaczyć i usprawiedliwić ból, jaki odczuwają. Cierpienie jest jednym z najczęściej wykorzystywanych motywów w literaturze. Autorzy często portretują je i ukazują z różnych stron. Cierpienie bywa także motywacją dla różnych działań opisywanych bohaterów literackich. Jest ono obecne w tekstach kultury praktycznie od początku ich historii.
Biblia
Jeden z najbardziej znanych motywów cierpienia przedstawiony został w Biblii. Chodzi oczywiście o męczeńską śmierć Chrystusa na krzyżu. Jego cierpienie nie poszło jednak na marne. Jezus pozwolił się torturować, a następnie ukrzyżować, by zbawić świat od grzechu. Jego cierpienie miało więc znaczenie i sens – było ono także wyrazem bezgranicznej miłości Boga do ludzi. Stało się ono ceną za zbawienie całej ludzkości – Jezus w ten sposób oczyścił dusze swoich wyznawców. Nie byłoby to możliwe bez jego poświęcenia oraz cierpienia, które przeżył.
W Biblii pojawia się także inny motyw cierpienia – niezawiniony ból, który odczuwa Hiob. Jego wiara stała się bowiem obiektem zakładu między Bogiem a szatanem. Miał on na celu sprawdzenie, jak silna będzie wiara Hioba w bożą miłość, gdy zesłane zostaną na niego liczne nieszczęścia. W wyniku tego zakładu Hiob stracił majątek, rodzinę oraz zachorował na trąd. Mimo doświadczanego cierpienia, wciąż pokładał wiarę w Bogu. Jego wierność została ostatecznie wynagrodzona – Bóg zwrócił Hiobowi majątek, urodziły mu się kolejne dzieci, został też wyleczony z choroby. Hiob stał się więc symbolem postaci, którą dotknęło straszliwe, niezawinione cierpienie, a mimo to nie straciła ona wiary w Boga oraz cierpliwie czekała na koniec swojego bólu.
Treny – Jan Kochanowski
„Treny” Jana Kochanowskiego stały się artystycznym wyrazem cierpienia, które poeta odczuwał po śmierci ukochanej córeczki, Urszulki. Dziecko zmarło w wieku zaledwie kilku lat, co było dla Kochanowskiego straszliwym ciosem. Odczuwał on więc ogromne cierpienie i próbował zrozumieć w jakiś sposób tragedię, która dotknęła jego rodzinę.
W swoich „Trenach” Kochanowski opisuje więc ból, którego doświadczał po stracie ukochanej córki. Treny stały się jego sposobem na uzewnętrznienie żałoby, sportretował też w ten sposób zmarłe dziecko i na zawsze zachował jego pamięć w literaturze polskiej. Cierpienie poety przechodziło przez różne etapy – od lamentu i płaczu, poprzez pytania o sens życia i śmierci, aż wreszcie nadeszło ukojenie, które ostatecznie przedstawione jest w ostatnim, dziewiętnastym trenie, w którym Urszulka ukazuje się ojcu we śnie i zapewnia go, że po śmierci trafiła do nieba, gdzie jest jej dobrze. Cierpienie Kochanowskiego musiało zostać wyrażone, by mógł się on ostatecznie poddać zbawiennemu wpływowi czasu, który leczy ból i pozwala zagoić się ranom.
Cierpienia młodego Wertera – Johann Wolfgang Goethe
Powieść Goethego jest obrazem cierpienia, które spowodowała nieszczęśliwa miłość. Główny bohater po przeprowadzce zakochuje się w nowo poznanej kobiecie – Lotcie. Jest ona jednak zaręczona już z kimś innym, planowany jest ślub. Werter nie ma więc szans na spełnienie swoich oczekiwań i wejście w związek z Lottą. Wywołuje to u niego ogromne cierpienie. Werter wyraża je w listach do swojego przyjaciela, jest jednak zbyt wrażliwym człowiekiem, by mógł on sobie poradzić z tak przejmującym bólem, jakiego doświadcza po odrzuceniu jego uczuć.
Cierpienie pochłania Wertera do tego stopnia, że ostatecznie decyduje się on popełnić samobójstwo. Śmierć wydała mu się jedyna i najlepszą ucieczką od odczuwanego bólu, Werter nie był w stanie przetrwać tego stanu i dać sobie szansy na przejście przez żałobę. Goethe stworzył więc w swojej powieści motyw cierpienia tak strasznego i wielkiego, że tylko śmierć jest w stanie je zakończyć.
Marta – Eliza Orzeszkowa
Utwór „Marta” Elizy Orzeszkowej opisuje losy kobiety, której mąż zmarł i która od tego momentu musi sama utrzymywać siebie i córkę. Marty jednak nikt nie przygotował do takiej sytuacji, nie posiada więc ona wyuczonego zawodu, ani żadnych cennych umiejętności, dzięki którym mogłaby zarobić na życie.
Marta cierpi więc, będąc w sytuacji, w której nie ma za co żyć i nie mogąc zdobyć pracy, która jest jej potrzebna. Ból sprawia jej też szereg upokorzeń, których doświadcza, próbując znaleźć zajęcie odpowiednie dla siebie – na przykład gdy okazuje się, że jej uczennica lepiej włada językiem francuskim niż Marta – jej nauczycielka. Do tego Marta przeżywa cierpienie związane z niemożnością zapewnienia swojemu dziecku odpowiedniego życia, czy nawet kupienia mu leków, gdy zapada ono na zdrowiu,
Cierpienie Marty jest niezawinione – nie odpowiadała ona za to, że nikt nie przygotował jej do takiego życia – i pokazuje jak okrutny jest świat dla osób słabszych, pozostających w tyle, mniej do niego przystosowanych.
Motyw cierpienia w innych dziełach
Motyw cierpienia pojawia się w literaturze na przestrzeni wszystkich epok:
- Mitologia grecka – cierpienie jest treścią mitu o Prometeuszu, który poświęcił się, by zdobyć ogień dla ludzkości.
- Legenda o świętym Aleksym – Aleksy cierpiał, by oczyścić swoją duszę i okazać miłość Bogu.
- Lament świętokrzyski – ten średniowieczny tekst ukazuje cierpienie Matki Boskiej po ukrzyżowaniu Chrystusa.
- Makbet Williama Szekspira – popełniona przez Makbeta zbrodnia ciąży mu na sumieniu i sprawia, że bohater nieustannie cierpi.
- Romeo i Julia Williama Szekspira – słynni kochankowie, Romeo i Julia, cierpią z powodu niespełnionej i nieszczęśliwej miłości.
- Dziady Adama Mickiewicza – Konrad chce wziąć na siebie cierpienie całego narodu i w ten sposób poświęcić się dla jego niepodległości.
- Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – Jacek Soplica z powodu cierpienia po niespełnionej miłości dokonuje zbrodni i musi uciekać z kraju, co przysparza mu dodatkowego bólu.
- Kordian Juliusza Słowackiego – Kordian doświadcza cierpienia z powodu odrzucenia jego miłości i próbuje popełnić samobójstwo.
- Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego – popełniona zbrodnia dręczy Raskolnikowa i przysparza mu cierpienia.
- Quo vadis Henryka Sienkiewicza – Sienkiewicz ukazał cierpienie pierwszych chrześcijan, torturowanych ze względu na swoją religię.
- Lalka Bolesława Prusa – Wokulski cierpi z powodu niespełnionej miłości do Izabeli Łęckiej.
- Granica Zofii Nałkowskiej – ukazane jest tutaj cierpienie kobiety porzuconej przez jej kochanka.
- Medaliony Zofii Nałkowskiej – Nałkowska opisała cierpienie, jakiego doświadczali więźniowie obozów koncentracyjnych.
- Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – w powieści pojawia się motyw cierpienia ludzi uwięzionych w łagrze.
- Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall – reportaż opisuje cierpienie osób uwięzionych w getcie warszawskim