Jedną z najważniejszych osób w życiu człowieka jest matka, która sprowadza go na świat, opiekuje się dzieckiem, uczy je i wychowuje. Z tego powodu figura matki stała się popularnym motywem literackim, pojawiającym się w wielu dziełach już od czasów starożytnych. Motyw matki obecny jest na początku najważniejszych historii o stwarzaniu i porządkowaniu świata. Autorzy portretowali matki na różne sposoby, rozpatrując wiele aspektów macierzyństwa oraz to, jak ich postawy wpływają na wychowywane przez nie dzieci.
Biblia
Jednym z najważniejszych przykładów wykorzystania motywu matki w literaturze jest biblijna Matka Boska. Była ona kobietą inną niż wszystkie, urodziła się bez skazy grzechu pierworodnego, była osobą godną urodzenia Syna Bożego. Maryja przedstawia więc postać matki jako osoby czystej, dobrej i zdolnej do każdego poświęcenia dla dobra dziecka.
Maryja jest także figurą matki cierpiącej – jej jedyny syn został ukrzyżowany, by mógł on zbawić ludzkość od grzechu. Matka Boska doświadczyła więc najwyższego cierpienia, a mimo to wciąż miała w sobie silną wiarę i gotowa była ponieść to poświęcenie dla swojego dziecka. Opisywana jest ona jako osoba doskonała, tak bliska Bogu, jak to tylko jest możliwe, ale jej cierpienie po stracie syna często nadaje jej ludzkie oblicze. W chwili śmierci dziecka jest ona matką taką, jak wszystkie inne – odczuwającą ból, pragnącą przede wszystkim tego, by jej syn nie odczuwał tego strasznego cierpienia.
Matkę Boską wynagrodzono za jej męki – została ona wniebowzięta i od tamtej pory jest ona jedną z najważniejszych postaci kościoła katolickiego. Stała się ona także symbolem doskonałej, kochającej matki oraz matki cierpiącej.
Balladyna – Juliusz Słowacki
Przykładem motywu matki kochającej swoje dziecko bez względu na wszystko jest matka Balladyny i Aliny. Chciała ona poprawy losu swoich córek, by nie musiały one żyć w biedzie tak jak ona. Udaje jej się ten cel osiągnąć – Balladyna wychodzi za mąż za bogatego rycerza, Kirkora i w ten sposób udaje jej się awansować w hierarchii społecznej. Balladyna jednak zaczyna wstydzić się swojej starej ubogiej matki, dla której zaczyna brakować miejsca w jej nowym, wspaniałym życiu. Traktuje więc ona swoją matkę źle i niewdzięcznie, zapominając o wszystkim, co zrobiła ona dla dobra swojej córki.
Balladyna decyduje się wypędzić z zamku swoją matkę, nie chce mieć ona z nią nic wspólnego w swoim nowym życiu. Matka kocha jednak córkę tak bardzo, że wybacza jej ten czyn. Gdy zostaje wzięta na tortury, nie zgadza się wyjawić imienia córki, która wyrzuciła ją z domu, wie bowiem, że tym samym skazałaby Balladynę na śmierć. Nie jest w stanie zdradzić ona swojej córki, nawet jeśli ta potraktowała ją w sposób niedopuszczalny. Słowacki ukazał więc w swoim dramacie motyw matki cierpiącej i kochającej swoje dziecko bezgranicznie, bez względu na sytuację oraz to, w jaki sposób to dziecko ją potraktowało.
Marta – Eliza Orzeszkowa
Orzeszkowa w swoim dziele sportretowała matkę walczącą o lepsze życie dla swojego dziecka, mimo niesprzyjających okoliczności. Marta po śmierci męża zmuszona jest sama utrzymywać siebie i swoją córkę. Nie ma jednak wyuczonego żadnego zawodu, nie posiada cennych umiejętności, nigdy też nie pracowała. Postanawia ona walczyć jednak za wszelką cenę, by polepszyć los swojej córki i zabrać ją z pustego, ubogiego pokoju, w którym zmuszone były zamieszkać.
Marta podejmuje się więc różnych prac i próbuje się w nich utrzymać, nie boi się nawet pracy fizycznej, do której ostatecznie jest zmuszona. Jedyną rzeczą, której odmawia, jest podjęcie się roli kurtyzany, która jej i jej córce mogłaby zapewnić życie w luksusie. Gdy córka Marty choruje i brakuje jej pieniędzy, by w aptece zapłacić za lekarstwa, bohaterka próbuje ukraść niezbędne leki, chcąc ocalić swoje dziecko. Czyn ten kosztuje Martę życie.
Orzeszkowa stworzyła więc postać matki walczącej z losem, poświęcającej się dla dobra swojego dziecka, gotowej nawet popełnić przestępstwo, by uratować jego zdrowie i życie. Dobro dziecka było jedną z najważniejszych motywacji dla Marty, która mimo licznych niepowodzeń wciąż próbowała zmienić życie swoje i córki. Walczyła ona długo z wrogim światem, ostatecznie jednak zginęła, w trakcie próby uratowania córki przed chorobą.
Moralność pani Dulskiej – Gabriela Zapolska
Zapolska w swoim dramacie wykorzystała motyw złej, zepsutej matki. Pani Dulska nie dba bowiem o dobro swoich dzieci, interesuje ją jedynie to, jak jej rodzina prezentuje się w oczach postronnych obserwatorów. Dulska jest symbolem zakłamanego, kołtuńskiego mieszczaństwa i w tym duchu wychowuje córki i syna. Rządzi ona także ich życiem – żelazną ręką rozstawia rodzinę po kątach. Doprowadza ona jednak do tego, że Zbyszko, jej syn, wdaje się w romans ze służącą i ucieka z domu, chcąc uwolnić się od towarzystwa apodyktycznej, niemoralnej matki.
Dulska podejmuje jednak wszystkie decyzje za swoje potomstwo, organizuje ich życie, nie znosi sprzeciwu i nie pozwala dzieciom na wyrażenie własnego zdania. Dzieci są więc skazane na swoją matkę i na podporządkowanie się jej, ich ojciec nie ma wpływu na wychowanie, które stosuje jego żona, a środowisko, w którym dorastają, determinuje je i ich dalsze losy. Dulska jest więc przykładem złej matki, takiej, która nie dba o dzieci i ich szczęście i która prawdopodobnie w ogóle nie powinna była matką zostawać. Zapolska stworzyła więc motyw matki, której zachowanie określa kształt przyszłego życia jej dzieci.
Motyw matki w innych dziełach
- Mitologia grecka – w mitach greckich pojawia się motyw matki cierpiącej -Demeter, która straciła swoją córkę.
- Iliada Homera – Homer opisuje motyw matki Achillesa, która stara się ochronić swoje dziecko.
- Biblia – w Biblii opisana jest matka wszystkich ludzi – Ewa.
- Lament świętokrzyski – utwór stanowi reprezentację popularnego w średniowieczu motywu cierpiącej Matki Boskiej.
- Dziady cz. III Adama Mickiewicza – matka Rollisona chce za wszelką cenę dowiedzieć się, co stało się z jej synem.
- Do matki Polki Adama Mickiewicza – w dziele pojawia się opis zadania skierowanego do wszystkich matek, którym jest wychowanie synów.
- Nie-boska komedia Zygmunta Krasińskiego – Krasiński opisał postać matki cierpiącej, porzuconej przez męża, zmuszonej samotnie zajmować się dzieckiem.
- Lalka Bolesława Prusa – motyw matki wykorzystany jest w historii Heleny Stawskiej, która mimo licznych nieszczęść, wciąż stara się zapewnić córce lepsze życie.
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – Orzeszkowa opisała postać złej matki, Emilii Korczyńskiej, która jest skupiona na sobie i nie potrafi wychować własnych dzieci.
- Dym Marii Konopnickiej – w utworze pojawia się motyw miłości matki do syna.
- Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego – kochająca matka stara się zapewnić synowi należyte wykształcenie.
- Chłopi Władysława Reymonta – matka Jagny nie dba o wolę córki, myślę o tym, jak wzbogaci się na jej małżeństwie z Boryną.
- Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej – nieszczęśliwie życie głównej bohaterki przekłada się na to, jak traktuje i wychowuje ona swoje dzieci.